Naxçıvan Muxtar Respublikası – 100

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədrləri olmuş Fətəli xan Xoyski və Nəsib bəy Yusifbəyli imkanları daxilində Naxçıvan diyarına hərbi və maliyyə köməkliyi göstərir, onun Azərbaycanın ərazisi kimi qorunub saxlanılması üçün siyasi və diplomatik dəstək verirdilər.

(Əvvəli https://xalqqazeti.az/az/siyaset/164787-qedim-turk-yurdu-azerbaycanin-ayrilmaz

https://xalqqazeti.az/az/siyaset/164900-qedim-turk-yurdu-azerbaycanin-ayrilmaz)

Naxçıvanın sovetləşməsi

1920-ci ilin əvvəlində Naxçıvan ərazisin­də hərbi-siyasi vəziyyət yenidən gərginləş­məyə başladı. Erməni daşnakları tərəfindən bütün sərhəd boyu Naxçıvan diyarının Vedi­basardan Ordubada qədərki ərazilərə hücum üçün hazırlıqlar görülür, nizami silahlı qüv­vələr cəmləşdirilirdi. 1920-ci ilin yanvarında Naxçıvanı işğal etmək üçün daşnak Ermənis­tanı yeni cəhd göstərirdi. Naxçıvan rəhbərləri arasında birliyin olmaması vəziyyəti çətinləş­dirirdi. Cavid bəyin xahişi, Kazım Qarabəkir paşanın qərarı ilə Naxçıvana Əli Teymur bə­yin komandanlığı altında 50 nəfərdən ibarət yeni türk qoşun hissəsi gəldi. Kəlbəli xanın, Ədib bəyin, Abbasqulu bəy Şadlinskinin baş­çılığı ilə yerli hərbi dəstələr erməni quldur dəstələrinə layiqli cavab verdilər və İrəvanın 8 km-liyinə çatdılar.

1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi və bolşeviklər hakimiyyətə gəlməklə Şimali Azərbaycan sovetləşdirildi. Aprel çevrilişindən sonra Er­mənistan hökuməti bildirdi ki, əgər Azərbay­can Şərur-Dərələyəz qəzasından və Naxçıvan diyarından imtina edərsə, o da Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana birləşdirilməsinə razılıq verər. Azərbaycan İnqilab Komitəsi­nin sədri N.Nərimanov bu təklifi rədd edərək, Culfa və Naxçıvanın sovet qoşunları tərəfin­dən dərhal tutulmasını və Azərbaycana birləş­dirilməsini təkidlə tələb edirdi.

Erməni basqınlarından cana doymuş yerli əhali 1920-ci ilin iyulunda məktubla N.Nə­rimanova və Q.Orconikidzeyə müraciət etdi. Məktubda deyilirdi: “Yerli əhali öz qüvvəsi ilə daşnaklardan müdafiə olunur, Qırmızı or­dunun köməyi ilə bizim diyarı azad etməyi və Azərbaycanla birləşdirməyi təmin etməyi təvəqqe edirik”.

1920-ci ilin iyulun 28-də XI Ordu hissələ­ri Naxçıvan şəhərinə daxil olur. Elə həmin gün bölgədə Sovet hakimiyyəti elan olunur və M.Bəktaşi, A.Qədimov, F.Mahmudbəyov və b. ibarət Naxçıvan İnqilab Komitəsi yaradılır.

1920-ci il avqustun 10-da Naxçıvan İnqi­lab Komitəsinin sədri M.Bəktaşi Azərbaycan SSR XKS-in sədri N.Nərimanova məktubla müraciət edir. Məktubda deyilirdi: “Naxçı­van əhalisinin böyük əksəriyyətinin qərarı ilə Naxçıvan ölkəsi özünü Azərbaycan SSR-in ayrılmaz hissəsi hesab edir...”

Sovet Rusiyasının ikili siyasəti

Bu dövrdə Sovet Rusiyası yenə ikili si­yasət yeridirdi. Bir tərəfdən erməni daşnak qüvvələri ilə müharibə aparır, digər tərəfdən isə onlarla danışıq aparırdı. Bu danışıqlarda Azərbaycanın iştirakı olmadan onun müba­hisəsiz torpaqlarının Ermənistana verilməsi məsələsi də müzakirə olunurdu. Bunu bilən N.Nərimanov Leninə göndərdiyi məktub­da yazırdı: “Dəhşətli vəziyyət yaranmış­dır. Mərkəz Gürcüstanın və Ermənistanın müstəqilliyini, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni zamanda həmin mərkəz Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilə­rini Ermənistana verir...”.

Sovet Rusiyası Ermənistanı öz tərəfinə çəkmək, öz nüfuz dairəsinə almaq üçün Azər­baycanın əzəli torpaqları olan Naxçıvan və Zəngəzuru Ermənistana verməyi planlaşdı­rırdı. Bu yolla həm də Ermənistanı sovetləş­dirmək istəyirdi. Sovet Rusiyasının Azərbay­canın bu bölgəsinə dair planlarını İ.Stalinin 1920-ci ilin noyabrın 9-da Bakıdakı çıxışında dediyi bu sözlər də təsdiqləyir: “Əgər Zən­gəzur və Naxçıvanın kimə məxsus olmasını bilmək istəyirlərsə, onları Ermənistanın in­diki hökumətinə vermək olmaz, orada sovet hökuməti yaranarsa vermək olar”.

İ.Stalinin bu fikri özünü çox gözlətmədi. 1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan dərhal sonra Azər­baycan torpaqlarının Ermənistana verilməsi istiqamətində konkret addımlar atılmağa baş­landı.

Ermənistanın bolşeviklərin nəzarəti altına keçməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Hərbi İnqi­lab Komitəsi 1 dekabr 1920-ci ildə bəyanatla çıxış etdi. HİK-in sədri N.Nərimanovun im­zası ilə yayılan bəyanat Rusiyanın diqtəsi ilə yazılmışdı və “iki sovet respublikası arasında ərazi mübahisələrinin” Azərbaycanın mil­li mənafelərinə zidd şəkildə həll edilməsinə yönəlmişdi. Bəyanatda deyilirdi: “... Bundan sonra heç bir ərazi əsrlər boyu qonşu olan iki xalqın qanının tökülməsinə səbəb ola bilməz. Zəngəzur və Naxçıvan qəzaları Sovet Ermə­nistanının ayrılmaz hissəsidir. Dağlıq Qaraba­ğın zəhmətkeş kəndlilərinə isə öz müqəddə­ratını təyin etmək hüququ verilir”. Bu qərarı AK (b) P Mərkəzi Komitəsi qəbul etmişdi, N.Nərimanov bunu sadəcə bəyan etmişdi.

Gümrü müqaviləsi və Naxçıvan

“Böyük Ermənistan” ideyasını həyata keçirmək üçün Naxçıvana, Qarabağa və Zən­gəzura sadəcə olaraq iddia etməklə kifayət­lənməyən ermənilər, bu torpaqlar uğrunda mübarizədə nəinki hərbi, həm də siyasi va­sitələrdən maksimum istifadə etməyə çalışırdı. Sevr müqaviləsindən (1920, 10 avqust) sonra Antanta dövlətlərinə arxalanan daşnak Ermə­nistanı İngiltərə, Fransa və İtalya kimi yeni ərazilər ələ keçirmək məqsədi ilə 24 sentyabr 1920-ci ildə Türkiyə ilə müharibəyə başlayır. Dinc əhaliyə divan tutmağa üstünlük verən daşnaklar Qarsda, İrəvanda, Şərur-Dərələyəz və b. bölgələrdə yaşayan türk-müsəlman əha­lini öldürməyə başlayırlar. Türk ordusunun əks-hücumu daşnak ordusunun darmadağın olması ilə nəticələnir. Türkiyə ilə müharibə daşnakların planlaşdırdığı kimi uzun sürməsə də, nəticəsi onlar üçün gözlənilməz oldu. Hə­min ilin noyabrın 18-də daşnaklar məğlub oldular. 1920-ci il dekabrın 2-də Gümrüdə Türkiyə ilə Ermənistanın daşnak hökuməti arasında müqavilə imzalandaı. Daşnaklar xə­yallarında qurduqları “böyük Ermənistan”ın ərazisinin İrəvan və Göyçə gölü rayonu ilə məhdudlaşdığını təsbit etmiş müqaviləyə imza atırlar. Müqavilənin ikinci və on ikinci mad­dələri bilavasitə Naxçıvanla bağlı idi. Gümrü müqaviləsinin ikinci maddəsində Naxçıvan, Şahtaxtı və Şərur bölgəsində bu yerlərin idarə formasını müəyyən edəcək referendumun keçirilməsinə qədər, Türkiyənin himayəsi al­tında yerli özünüidarəetmənini yaradıldığı və Ermənistanın bu bölgənin daxili işlərinə qarışa bilməyəcəyi təsbit edilmişdir. İkinci maddədə Naxçıvanın ərazisi də müəyyənləşdirilmişdi. Antanta dövlətlərinin əlaltısı olan daşnak Er­mənistan üzərində qələbəsindən sonra, Tür­kiyə ilk dəfə Naxçıvanın özünü idarəetmə hüququna nail olmasına kömək etdi.

On ikinci maddəyə görə isə Türkiyə Şərur-Şahtaxtı-Naxçıvan-Culfa yolu və İran-Maku-Ermənistan tranzit yolunun təh­lükəsizliyinə təminat verirdi.

Ermənistan-Türkiyə müharibəsində daş­nakların məğlubiyyəti nəticəsində Türkiyənin regionda hərbi və siyasi nüfuzunun artması, Sovet Rusiyasını Ermənistanı sovetləşdir­məyə məcbur edir. Nəticədə Sovet Rusiyası ilə Sovet Ermənistanı dekabrın 2-də Gümrü müqaviləsini imzalayırlar. Səkkiz maddədən ibarət Gümrü sazişinin üçüncü maddəsində göstərilirdi ki, Rusiya Sovet hökuməti Ermə­nistanın 1920-ci il oktyabrın 23-nə kimi sahib olduğu aşağıdakı ərazilərini – İrəvan quber­niyasının Qars vilayəti hissəsinin, Zəngəzur qəzasının, Qazax qəzası hissəsinin, Tiflis qu­berniyası hissəsinin “Sovet Erməni Respubli­kasının” tərkibinə daxil olduğunu mübahisə­siz təsdiq edir.

Q.Orconokidze dekabrın 2-də Azərbay­can torpaqlarının Ermənistana verilməsi barə­də Rusiya rəhbərliyinə məlumat verir.

Naxçıvan əhalisinin etirazları

Azərbaycanın müəyyən torpaqlarının Er­mənistana verilməsi xəbərindən məlumat alan Naxçıvan əhalisi kəskin etirazlarını bildirir və buna yol verməyəcəklərini bəyan edirlər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Azərbaycan rəhbərliyi Hərbi İnqilab Komitəsinin üzvü, Ədliyyə komissarı Behbud ağa Şahtaxtinskini dekabrın 15-də Naxçıvana göndərdi. B.Şah­taxtinski Naxçıvan şəhərində, Şərur və Ordu­badda əhali ilə keçirdiyi görüşlərdə 1920-ci il 1 dekabr tarixli bəyanatı ilə əlaqədar əsil həqiqəti əhaliyə çatdırdı və çıxış yollarını göstərdi.

B.Şahtaxtinskinin əhali ilə görüşləri və söhbətləri öz nəticəsini verdi. Diyarın əha­lisi Azərbaycanın himayəsi altında olmaqla Naxçıvanda müstəqil Sovet Respublikası ya­radılmasını tələb edirlər. Naxçıvan əhalisinin qətiyyətli mövqeyi mərkəzin öz mövqeyini müəyyən qədər də olsa dəyişməsinə səbəb oldu. Naxçıvanın azərbaycanlı əhalisinin qə­tiyyətli və inadlı mübarizəsi ermənilərin Nax­çıvan barəsindəki planlarını pozdu. Məkrli niyyətlərini hələlik pərdələyən ermənilər və Ermənistan İnqilab Komitəsi 1920-ci il de­kabrın 28-də Naxçıvanı müstəqil sovet res­publikası kimi tanımış və bu ərazi ilə əlaqədar iddialarından imtina etmişdir. Əslində Ermə­nistanın Naxçıvanı Azərbaycanın bir hissəsi kimi deyil. Müstəqil respublika kimi tanıma­sı onun məkrli planlarının tərkib hissəsi idi. Naxçıvanı müstəqil qurum kimi tanımaqla Ermənistan gələcəkdə onu ilhaq etmək niyyə­ti güdürdü.

Naxçıvan ərazisini Azərbaycandan ayı­ran Zəngəzur mahalının qərb hissəsinin Er­mənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini zəruri edirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, əgər Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi olmasaydı, bəlkə də Naxçıvanın muxtariyyəti də lazım deyildi və Azərbaycan vahid əraziyə malik olan bir ölkə idi.

Naxçıvan diyarının əhalisi Azərbaycan SSR-in tərkibində muxtariyyət tələb edirdi. 1921-ci ilin yanvarında Azərbaycan, Ermə­nistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əha­lisinin 90 faizindən çoxu Naxçıvan diyarının muxtar respublika hüququnda Azərbaycan SSR-in tərkibində qalmasına səs verdi. Bu rəy sorğusunun nəticəsi Naxçıvanın Azərbay­canın tərkibində saxlanılmasında mühüm rol oynadı.

Moskva müqaviləsi və Naxçıvan

Belə bir fakt da qeyd edilməlidir ki, Tür­kiyə tərəfinin Naxçıvan məsələsinə münasi­bətdə tutduğu mövqe bu işdə mühüm əhəmiy­yət kəsb etmişdir. Türkiyə ilə Sovet Rusiyası arasında gedən danışıqlarda Naxçıvanın tale­yi məsələsi daim Türkiyə nümayəndə heyəti­nin diqqət mərkəzində olmuşdur.

Naxçıvan məsələsində N.Nərimanovun sonradan prinsipial mövqe tutması, onun adından B.Şahtaxtinskinin Moskvada apar­dığı danışıqlar, V.Leninə müraciətləri Mos­kvanın Naxçıvan məsələsinə münasibətinin dəyişməsinə, nəticə etibarı ilə Naxçıvana Azərbaycanın himayəsində muxtariyyət sta­tusu verilməsinə təsir etdi. Ümumiyyətlə, B.Şahtaxtinskinin Naxçıvanın muxtariyyət statusu qazanmasında çox böyük xidməti olmuşdur. O, fəaliyyəti dövründə Azərbay­canın müxtəlif problemləri ilə bağlı V.Leninə teleqramlar göndərmiş, təhliledici məktublar yazmış, bu məktublara arayışlar da əlavə et­mişdir. Onun V.Leninə göndərdiyi məktub və arayışlar içərisində 1921-ci il martın 1-də göndərdiyi məktub və arayışın xüsusi əhə­miyyəti olmuşdur. Martın 7-də V.Leninin dərkənarı ilə Siyasi Büroya göndərilən həmin məktuba martın 16-da Stalinin, Çiçerinin və b. iştirakı ilə baxılmışdır.

Türkiyədən Moskvaya gələn heyət 1921-ci il fevralın 26-da danışıqlara başladı. Türk heyətinə Yusif Kamal bəy başçılıq edirdi. Rus-türk konfransı fevralın 26-dan mar­tın 18-nə qədər davam etdi və həmin gün “Dostluq və qardaşlıq haqqında” sovet-türk müqaviləsi imzalandaı. Hər iki tərəfin razılı­ğı ilə müqavilənin imzalandığı tarix 16 mart yazıldı. Müqavilə 16 maddə və 3 əlavədən ibarətdir. Moskva müqaviləsində ərazi-sər­həd məsələsi, Batum şəhəri və limanı, Cənubi Qafqaz respublikalarının suverenliyi, Milli Aktın tanınması, zorla qəbul etdirilmiş müqa­vilələr, hərbi əsirlərin qaytarılması və başqa məsələlər müzakirə edilmişdir.

Konfransda müzakirə edilən ən mühüm məsələlərdən biri də Naxçıvan məsələsi idi. Türkiyə tərəfi Naxçıvan məsələsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Ermənilər Naxçıvanı işğal etmək istəyəndə Türkiyə Batum müqaviləsinə (1918, 4 iyun) görə onu öz hamayəsinə götür­müşdü. Türkiyə tərəfi Moskva danışıqlarında Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsində olma­sını istəyirdilər. Moskva müqaviləsinin 3-cü maddəsində göstərilirdi ki, “Razılığa gələn hər iki tərəf bu müqavilənin I (c) əlavəsində göstərilən sərhədlərin içərisində Naxçıvan vilayətinin Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil etməsinə razıdırlar, o şərt­lə ki, Azərbaycan bu protektoratlığı heç heç bir zaman üçüncü bir dövlətə güzəştə get­məyəcəkdir”.

Moskva müqaviləsi ilə Naxçıvanın ərazisi 6038 kv. km müəyyən edilmiş və “Naxçıvan ərazisi” adlı I (c) əlavəsində bölgənin sərhəd­ləri arasındakı kimi müəyyən edilirdi: “Ara­rat stansiyası – Saray Bulaq dağı – Kömürlü dağ – Sayat dağı (7868) – Qurdqulaq kəndi – Həməsür dağı (8060) – 8022 yüksəkliyi – Kükü dağı (8282) və keçmiş Naxçıvan qəza­sının şərq inzibati sərhədi”.

N.Nərimanov 1921-ci ilin may ayında keçirilən I Ümumazərbaycan qurultayındakı nitqində deyirdi: “Sovet Rusiyası və Türkiyə ilə müqaviləyə əsasən Naxçıvan Azərbayca­nın protektoratlığı altında müstəqil respublika elan olunur. Orada bizim nümayəndəmiz ola­caqdır və biz bütün münasibətlərdə Naxçıva­na xidmət edəcəyik”.

Qazanılmış uğurda Azərbaycan diploma­tiyasının da böyük rolu var idi. Məhz, Naxçı­van məsələsinin həllindəki roluna görə, Nəri­man Nərimanov Moskva danışıqlarına ezam edilmiş Azərbaycan nümayəndəsi B.Şahtax­tinskiyə yazırdı: “Naxçıvana görə çox sağ ol! Görürsən, sən artıq işin içinə girmisən və işi düzgün aparırsan. Bu məni sevindirir”.

(ardı var)

İsmayıl HACIYEV,
AMEA Naxçıvan bölməsinin sədri, akademik