(əvvəli https://xalqqazeti.az/az/siyaset/164787-qedim-turk-yurdu-azerbaycanin-ayrilmaz)

1918-ci ilin may–iyun aylarında ermə­nilər və A.Ozanyanın başçılığı ilə daşnak ya­raqlıları Naxçıvan diyarına yiyələnmək üçün öz fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər. Silahlı quldur dəstələri diyarda azərbaycan­lı əhaliyə divan tutur, yaşayış məntəqələrini dağıdır, etnik təmizləmə siyasəti aparır, yerli azərbaycanlıların sayını süni surətdə azalt­maq üçün hər cür vəhşi vasitələrə əl atırdılar. Onlar Naxçıvanın ən yaxın vaxtlarda daşnak hökumətinə birləşdiriləcəyi barədə yalan mə­lumatlar yayır, bu yerlərin yenicə elan edil­miş Ermənistanın bir hissəsi olduğunu iddia edirdilər.

Yerli idarəetmə sisteminin yaradılması

Erməni daşnakları Naxçıvan qəzasının bir sıra kəndlərini və Culfanı işğal edən za­man – 1918-ci il mayın 17-də kapitan Xəlil bəyin başçılığı ilə türk hərbi heyəti Nax­çıvana gəldi. O, bölgəyə gəldikdən sonra Naxçıvanı gözlənilən erməni təcavüzündən qorumaq üçün yerli gənclərdən könüllü hərbi dəstələr təşkil etməyə başladı.

Batum müqaviləsini əsas götürən Os­manlı dövləti qəti tədbirlər görməyə məcbur oldu, IX Orduya Naxçıvana kömək etmə­yi tapşırdı. IX Ordunun tərkibində olan XI Qafqaz diviziyası 1918-ci il iyulun əvvəlində erməni dəstələrini məğlub edərək Naxçıvan şəhərinə yaxınlaşdı. İyul ayının 20–21-də baş vermiş döyüşlərdən sonra şəhər erməni qüv­vələrindən təmizləndi, Culfa isə azad edildi.

Naxçıvan bölgəsi türk qoşunlarının nə­zarətinə keçdikdən sonra burada Osmanlı sisteminə uyğun inzibati idarəetmə siste­mi yaradılmağa başlandı. Alay komandiri Sürəyya bəy qəza rəisi təyin edildi. Sürəyya bəyin əmri ilə Naxçıvan Milli Komitəsi ləğv edilərək yerində jandarm, ədliyyə və bələ­diyyə idarələri yaradıldı. Jandarm koman­dalığına Məmməd Əli xan, onun müavinli­yinə Qəni bəy Vəzirov, Bələdiyyə İdarəsinə rəis Cəfərqulu xan, üzvlər isə Hacı Abdulla Şeyxov və Tağı Nağdalıyev təyin edildilər. Ədliyyə məhkəməsinə isə Şeyx Kərim Axun­dzadə, Cabbar Kələntərov, Vəliağa Kəndlins­ki, Abbasqulu bəy Tahirov və İbrahim paşa Kəngərlinski təyin olundular. 

Bir müddət sonra ordunun Təbrizə get­məsi ilə əlaqədar Sürəyya bəyin yerinə mayor Əli Şəfiq bəy təyin olundu, o isə öz növbəsində bir sıra inzibati dəyişikliklər etdi. Türk komandanlığı Naxçıvanda hərbi vəziy­yət elan etdi, yerli əhalidən özünümüdafiə dəstələri təşkil edərək onlara hərbi təlim keç­məyə başladı.

Birinci Dünya müharibəsində məğlub olan Osmanlı dövləti oktyabrın 30-da Mud­ros sazişini imzalamağa məcbur oldu. Müqa­viləyə görə Osmanlı dövləti Azərbaycanı, eləcə də Naxçıvanı ingilislərin himayəsinə verməli idi. Siyasi vəziyyət həddindən artıq çətin və mürəkkəb idi.

Araz-Türk Cümhuriyyəti

Noyabrın ilk günlərindən osmanlı qüvvələri Naxçıvanı tərk etməyə başladı­lar. Ordu komandanı Yaqub Şövqü paşanın teleqramında göstərilirdi ki, tərxis olunan eh­tiyat zabitlərindən Naxçıvan bölgəsində yara­dılan təşkilatda işləmək istəyənlər orada qala bilərlər, ancaq osmanlı forması geyməsinlər. Alınan əmrə görə Xəlil bəy və yoldaşlarının bir qrupu Naxçıvanda qalırdı. Türk ordusu Naxçıvandan çıxandan sonra bölgədə 5 zabit və 300 əsgər qaldı.

1918-ci il noyabrın 18-də Naxçıvan di­yarını və ətraf əraziləri erməni daşnaklarının işğalından qorumaq üçün Araz-Türk Cüm­huriyyəti yaradıldı. Araz-Türk Cümhuriy­yətinin yaradılması təşəbbüsü ilə Naxçıvan, Şərur müsəlmanları çıxış etmiş və onların təklifi ilə ordubadlılar da bu siyasi tədbirə qoşulmuşlar. Araz-Türk Cümhuriyyətinin hakimiyyət strukturu formalaşdırılmış və Əmir bəy Nərimanbəyov hökumətin sədri se­çilmişdir. Hökumətin tərkibi hərbi, maliyyə, inzibati, ədliyyə, xarici işlər, şeyxülislam və aşirətlər rəisindən ibarət idi. Xəlil bəy Tür­kiyə dövlətinin Araz-Türk Cümhuriyyətində hərbi müşaviri idi.

Araz-Türk Cümhuriyyətində dövlət, par­lament və digər idarəçilik orqanları, 20 ta­bordan ibarət könüllü xalq dəstələri yaradıl­dı. Araz-Türk Cümhuriyyətinin sahəsi 8 min 696 kvadratkilometr, əhalisi 1 milyon nəfərə çatırdı. Naxçıvan, Şərur–Dərələyəz, Ordubad qəzaları, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri və b. ərazilər cümhuriyyətin tərkibində idi. General Vesəl Ünüvar yazmış­dır ki, Araz-Türk hökuməti Ordubaddan Sür­məliyədək olan torpaqlar bu respublikanın ərazisinə daxildir. Cümhuriyyətin yaradıl­ması məsələsi Qəmərlidə müzakirə edilmiş və sonra Naxçıvan şəhərində yaradılmış və paytaxtı da Naxçıvan şəhəri idi.

Respublika ərazisində milis idarələri, onların sahə şöbələri, taborlar (batalyonlar), süvari alayı yaradıldı. Araz-Türk Cümhuriy­yətinin yaratdığı özünümüdafiə qüvvələri, süvari alayı yerli əhali ilə birlikdə diyarın və əhalinin təhlükəsizliyini, ərazinin qorunması­nı, onun erməni işğalına düşməsi üçün əzmlə mübarizə aparırdı.

Araz-Türk Cümhuriyyəti 1918-ci ilin 18 noyabrından 1919-cu ilin 10 martınadək davam edən fəaliyyəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Osmanlı dövləti, Cənubi-Qər­bi Qafqaz Respublikası ilə əlaqələr yaratdı Naxçıvan diyarını qoruyub saxladı.

Naxçıvana İngiltərə vəABŞ müdaxiləsi

İngilis qüvvələri 1918-ci ilin noyabrında Bakıya, 1919-cu ilin yanvarında Naxçıvana gəldilər. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Cənubi Qafqaz ingilislərin təsir zona­sına daxil edilmişdi. Mayor V.Hibbon Nax­çıvana gəldi, bölgədəki vəziyyəti öyrənmək istəyirdi. Əslində ingilislərin Naxçıvana gəl­məsində bir məqsəd də Araz-Türk Cümhu­riyyətinin iqtisadi və siyasi vəziyyəti, silahlı gücü ilə tanışlıq, onun Osmanlı Türkiyəsinin hakim dairələri ilə münasibətlərinin səviyyə­sini və xarakterini aydınlaşdırmaqdan ibarət idi. 

İngilislər burada general-qubernatorluq yaratdılar və diyarı Ermənistanın hakimiyyə­tinə vermək istəyirdilər. Onlar Naxçıvanı iş­ğal etmək istəyirdilər. Araz-Türk Cümhuriy­yətinə Türkiyə tərəfindən yaradılmış qurum kimi baxaraq, onu tanımaq istəmədilər.

Milli Şuranın sədri Cəfərqulu xan 1919-cu il fevralın 26-da general-qubernator F.La­utenə məktub göndərərək bölgənin müsəl­manların iradəsinin əksinə olaraq, Ararat (Ermənistan) Respublikasına verilməsinə etiraz etdi. İngilislər bir tərəfdən Naxçıvanın Azərbaycanın bir hissəsi olduğunu tanıyır, digər tərəfdən daşnak Ermənistanının haki­miyyətinə verilməsi təklifini irəli sürürdülər. General Tomson erməni rəhbərlərinə təklif edirdi ki, Qarabağın və Zəngəzurun Azər­baycana verilməsini qəbul edərlərsə, Qars və Naxçıvanın onların nəzarəti altına keçməsinə kömək edəcəkdir.

1919-cu il iyulun əvvəllərində ingilis qoşunları Naxçıvanı tərk etməyə başlayanda Naxçıvan əhalisi erməni işğalçılarına qarşı mübarizəyə başladı. Ermənilərə qarşı vuru­şan könüllülərin sayı 10 min nəfərə çatırdı. İrəvandakı səlahiyyətli nümayəndə M.Tə­kinski vasitəsi ilə Azərbaycan hökuməti nax­çıvanlılara geniş siyasi, diplomatik və maliy­yə yardımı göstərirdi.

Ermənilərin bölgədəki fəaliyyətinə son qoyulması ilə nəticələnən əsas hərbi ha­disələr iyulun son günlərində baş verdi. Nax­çıvan şəhəri ətrafında, Şahtaxtı, Yengicə və Noraşen stansiyalarında hərbi cəhətdən üstün olmalarına baxmayaraq erməni qüvvələri məğlub edildilər, çoxlu silah-sursat, zirehli qatar ələ keçirildi. Xanlıqlar kəndi döyüşsüz təslim oldu, 5 zabit, 95 əsgər əsir alındı, 600 tüfəng qənimət götürüldü. Düşmənin Vedidə möhkəmlənmək cəhdi baş tutmadı, ermənilər burada 4 min canlı qüvvə itirdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli parlamentdəki çıxışlarında Naxçıvanın öz gücü ilə ermə­niləri məğlub edərək ərazidən qovduqlarını və Azərbaycanla birləşməyə hazır olduğunu bildirmişdi.

İngilislərdən sonra ABŞ hərbi qüvvələri də Naxçıvana gəlib burada “bitərəf, neytral zona” yaratmaq istəyirdi. 1919-cu il avqus­tun 22-də Paris konfransının Ermənistana Ali komissar təyin etdiyi polkovnik V.Has­kel Ermənistandakı çıxışında daşnakların bu ərazilərə qarşı irəli sürdükləri iddialarını müdafiə etmişdi. Bakıda AXC rəhbərləri ilə görüşündə isə bölgənin Azərbaycanın idarə­çiliyində saxlanacağını bildirmişdi. V.Haske­lin Naxçıvan və Şərur–Dərələyəz torpaqlarını əhatə edən “bitərəf zona” layihəsi AXC hö­kuməti tərəfindən qəbul edilmədi. Həmin la­yihəyə görə yerli hakimiyyət orqanları Ame­rika qubernatoruna tabe olmalı idi.

ABŞ heyətinin layihəsi əsasında Naxçı­vanda general-qubernatorluğun yaradılması yerli azərbaycanlı əhalinin də kəskin etirazı­na səbəb oldu. Onların ABŞ nümayəndəsi ilə görüşündə Naxçıvan, Şərur, Dərələyəz, Ve­dibasar və Milistan əhalisinin əksəriyyətinin Azərbaycan türkləri olduğunu, bu ərazilərin iqtisadi, siyasi, mədəni və strateji cəhətdən Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğu və öz qanları ilə azadlıq qazandıqları nəzərə çatdırıldı. Bunları nəzərə almayan V.Haskel polkovnik Edmond Dellini ərazinin gene­ral-qubernatoru təyin etdi. Naxçıvan rəhbər­ləri və ictimaiyyətin nümayəndələri bunu qə­bul etmədiklərini amerikalı nümayəndələrə çatdırdılar və əhalinin ancaq Azərbaycan hökumətini tanıdığını bildirdilər.

Beləliklə, Naxçıvan əhalisinin inadlı mübarizəsi və Azərbaycan hökumətinin cid­di səyləri nəticəsində amerikalıların bölgəni “bitərəf zona”ya çevirmək və orada Amerika general-qubernatorluğu yaratmaq yolu ilə Naxçıvanı Azərbaycandan ayırmaq cəhdləri boşa çıxdı.

AXC hökuməti ilə əlaqə

Hadisələrin ən mürəkkəb vaxtında da belə Naxçıvan əhalisi və rəhbərləri özləri­ni Azərbaycandan ayrı təsəvvür etmirdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1919-cu il 28 fevral tarixli qərarı ilə Naxçı­van general-qubernatoru yaratmış və Bəhram xan Naxçıvanskini general-qubernator təyin etmişdi.

Araz-Türk Cümhuriyyəti AXC ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışmış, onunla birləş­mək üçün yollar aramışdı. AXC qarşılaşdı­ğı çətin vəziyyətə baxmayaraq Araz-Türk Cümhuriyyətini müdafiə etmək üçün müəy­yən tədbirlər görürdü. Azərbaycan hökuməti Naxçıvan əhalisinin iradəsini ifadə edərək bildirdi ki, Naxçıvan Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir və bu diyar milli hakimiyyət orqan­ları tərəfindən idarə olunacaqdır.

Naxçıvan bölgəsindəki vəziyyət Azər­baycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətini və hö­kumətini ciddi surətdə narahat edirdi. 1919-cu il yanvarın 8-i və 25-də Naxçıvandakı vəziyyət Azərbaycan parlamentində müza­kirə edilmiş, yanvarın axırlarında isə İrəvan müsəlmanların həmyerlilər cəmiyyətinin nümayəndəsi Mirabbas Mirbağırovu kömək üçün Araz-Türk Cümhuriyyətinə göndərdi. M.Mirbağırovun heyəti 23 və 25 fevralda hökumət üzvləri və nümayəndələrlə görüşdü. Müzakirələr zamanı Naxçıvanın Azərbay­cana birləşdirmək barədə akt tərtib edildi. Akt siyasi, hərbi, iqtisadi, maddi və mənəvi məsələlərə aid bəndlərdən ibarət idi. Aktı hö­kumət üzvləri, Milli Şura üzvləri və əhalinin nümayəndələri imzaladılar və hökumət mö­hürü ilə təsdiq edildi.

M.Mirbağırov Naxçıvan səfərindən ma­raqlı nəticələr əldə etmiş və bu nəticələri Azərbaycan Nazirlər Şurasına təqdim etmiş­di. Təkilflər Azərbaycan hökuməti tərəfindən nəzərə alındı. Azərbaycan hökuməti Nax­çıvan bölgəsinin problemləri ilə sistematik məşğul olmağa başladı. Martın 16-da Bəh­ram xan Naxçıvanskini general-qubernator vəzifəsində Ə.Haşımbəyov əvəz etdi.

Erməni işğalına son qoyulduqdan sonra bölgənin idarə edilməsində çox mürəkkəb vəziyyət yaranmışdı. Əslində, hakimiyyət 3 qüvvənin: Azərbaycan hökumətinin bölgə­dəki nümayəndəsi-general-qubernator S.Cə­millinskinin, Türkiyənin hərbi nümayəndəsi Xəlil bəyin və Kəlbəli xan və onun tərəf­darlarının əlində idi. Bölgənin ermənilərdən azad edilməsində onlar birgə mübarizə apar­salar da hakimiyyət bölgüsündə, diyarın idarə edilməsində onlar arasında fikir ayrılıqları var idi. Bu ziddiyyətləri aradan qaldırmaq məqsədi ilə S.Cəmillinski Xəlil bəyi Naxçı­van qoşunlarının baş komandanı, rütbəsi artı­rılmış Kəlbəli xanı isə onun köməkçisi, eyni zamanda, Naxçıvan qoşun dəstəsinin koman­diri təyin etmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədrləri olmuş ətəli xan .Xoyski və Nəsib bəy Yusifbəyli imkanları daxilində Naxçıvan diyarına hərbi və maliyyə kömək­liyi göstərir, onun Azərbaycanın ərazisi kimi qorunub saxlanılması üçün siyasi və diplo­matik dəstək verirdilər.

(ardı var)

İsmayıl HACIYEV,AMEA Naxçıvan bölməsinin sədri, akademik