Ulu Şeyx Nizami yurdunda doğulub boya-başa çatdığımdan, xüsusilə də valideynlərim olan, mərhum Xalq artistləri Məhəmməd Burcəliyev və Sədayə xanım Mustafayevanın həyatları məhz Gəncə Dövlət Dram Teatrı ilə sıx bağlı olduğundan, bu sənət məbədinə tez-tez getməli olur, burada çalışan müqtədir sənətkarlar haqqında söhbətlərə şahidlik edirdim. Həmin söhbətlərdə Xalq artistləri Əşrəf Yusifzadənin və həyat yoldaşı Rəmziyyə Veysəlovanın da adları tez-tez çəkilirdi.

Bu yazıda yaradıcılığının ən parlaq mər­hələsi Gəncə Dövlət Dram Teatrı ilə bağlı olan Əşrəf Yusifzadəni xatırlamaq istəyirəm. 1906-cı ildə Şərur rayonunun Sərxanlı kən­dində dünyaya gəlib. Beşillik təhsilini kənd­də başa vuraraq İrəvana gedib, fəhlə fakültə­sinə daxil olub. Paralel olaraq Yunis Nurinin dram dərnəyində epizodik rollarda, kütləvi səhnələrdə oynayıb. Sonra ustadının zəmanə­ti ilə İrəvanda Azərbaycan teatr dəstəsinin aktyor heyətinə qəbul olunub. 1928-ci ildə bu kollektivin əsasında İrəvan Dövlət Azər­baycan Dram Teatrı yarananda isə bədii kol­lektivin heyətinə daxil edilib. İlk olaraq Jan Batist Molyerin “Zorən təbib” komediya­sında Nökər obrazını yaradıb. Sonra Cəfər Cabbarlının “Aydın” pyesində Dövlət bəy, “Pepo” pyesində isə Pepo rollarında maraqlı cıxışları ilə yadda qalıb. 

1930-cu ildə Əşrəf Yusifzadə teatrdan ayrılaraq, Bakıya ali təhsil almağa gəlib. Po­litexnik İnstitutuna daxil olub. Məşhur akt­yor Rza Təhmasib və şair-dramaturq Hüseyn Cavidlə dostluğu onu yenidən teatr sənətinə bağlayıb. 1932-ci ilin oktyabrında Bakı Türk İşçi Teatrının truppasına qəbul olunub. Kol­lektivlə birgə elə həmin ilin sonunda Gən­cəyə gəlib və burada qalaraq ömrünün sonu­na qədər yerli Dövlət Dram teatrında aktyor kimi fəaliyyət göstərib. Teatrın repertuarının əsas ağırlığını cəsarətlə çiyinləri üzərin­də çəkən, demək olar, bütün qəhrəmanları və əsas rolları oynayan barmaqla sayılacaq aparıcı aktyorlardan biri də o, olub. Rejis­sorlardan Həbib İsmayılovun, Mehdi Məm­mədovun, Həsən Ağayevin, Yusif Yulduzun, Hüseyn Sultanovun, Tofiq Kazımovun, Nəsir Sadıqzadənin, Yusif Bağırovun, Vaqif Şəri­fovun, Əşrəf Quliyevin bədii cəhətdən kamil quruluşlarında əsas rolları məhz Əşrəf Yusif­zadə oynayıb.

Coşqun səhnə ehtirası, daxili tempera­menti, gur səsi, qaynar psixoloji aləmi, pa­foslu danışıq ahəngi olan aktyor klassik fa­ciə obrazlarının mahir ifaçısı kimi bu gün də yaddaşlarda yaşayır. Əşrəf Yusifzadə realist səpkili tamaşalarda da romantik monumen­talizmə meyil göstərib. Mürəkkəb psixolo­ji personajları da məharətlə oynaya bilib. Məhz daxili aktyorluq harmoniyasını plastik hərəkətlərdə ustalıqla təcəssüm etdirməyi bacarıb. Qabil sənətkar kimi Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində bir-birindən ma­raqlı, rəngarəng obrazlar qaleriyası yaradıb. 

Səməd Vurğunun “Vaqif” tarixi dramın­da Xalq artisti Əşrəf Yusifzadənin yaratdığı Ağa Məhəmməd şah Qacar surəti maraqla izlənilən obrazlarından biri kimi diqqəti cəlb edirdi. Onun Qacarı yalnız qanicən bir fateh kimi təqdim olunmurdu. Aktyor böyük mə­harətlə Qacarın ruhi əzablarını da, ətrafında olanlara münasibətini də, yırtıcı təbiətini də, bir sözlə, xarakterini hərtərəfli göstərməyə müvəffəq olurdu. 

Xalq artisti Rəmziyyə Veysəlova xa­tirələrində aktyorun Qacar obrazı haqqında yazırdı: “Əşrəf Qacar obrazı üzərində iş­ləyərkən məsləhət üçün Naxcıvanda yaşayan əmisinə məktubla müraciət etdi. Çox savadlı bir adam olan əmisi ona cavab yazıb bildir­di ki, “Əşrəf, sən calış, Qacarı savadlı, geniş dünyagörüşlü sərkərdə kimi göstər”. Əşrəf də pyesdə Qacarı bu səpkidə işıqlandırmağa ca­lışırdı. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, Qacar ob­razını Azərbaycan səhnəsində Sidqi Ruhulla­dan sonra mükəmməl yaradan aktyor Əşrəf olub. Bu obrazda Əşrəf Qacarı bütün eybə­cərliyi ilə yanaşı, ağıllı, bilikli bir şəxsiyyət, sərkərdə olaraq göstərməyə nail olub”. 

Onu da əlavə edim ki, xəsis, qorxaq, pul üçün insanlıq şərəfini itirən Hacı Qaranı, qəlbi, vicdanı kömür kimi qara olan, xəyanət mücəssiməsi Yaqonu, eləçə də Şeyx Sənanın daxili dünyasını acıb göstərmək və tamaşaçılara sevdirmək qabiliyyəti aktyorun böyük səhnə uğurlarına gözəl təqdimat olub. Onun məharətlə yaratdığı obrazlardan biri də rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi Hüseyn Sultanovun quruluşunda Gilerma Fiqeyredonun “Tülkü və üzüm” pyesindəki Ezop roludur. Bu obraz Əşrəf Yusifzadənin Gəncə teatrında oynadığı ən yadda qalan, maraqlı və bitkin obrazları silsiləsinə daxildir. Aktyor Ezopu da fərqli cizgilərlə göstərməyə müvəffəq olaraq, onu səhnə fəaliyyətinin uğurlu surətlərindən biri kimi təqdim edə bilirdi. Rejissor Nəsir Sadıqzadə “Bakı” qəzetində Əşrəf Yusifzadənin Ezop obrazı haqqında yazırdı: “Əşrəf Yusifzadə öz oyununda qulun azadlıq ehtirası ilə cırpınan qəlbinin hiss və həyacanlarını gözəl təçəssüm etdirirdi”. 

Xalq artisti Əşrəf Yusifzadə eləcə də “Azərbaycanfilm”in istehsalı olan bir sıra filmlərdə yaddaqalan, maraqlı obrazlar yara­dıb. Mirzə Fətəli Axundzadənin eyni adlı ko­mediyası əsasında Cəfər Cabbarlının ssena­riləşdirdiyi və 1929-cu ildə quruluşçu rejissor Abbas Mirzə Şərifzadə və quruluşçu operator İvan Tartakovski tərəfindən ekranlaşdırılan “Hacı Qara”, daha sonra 1958-ci ildə ssenari müəllifi Qılman Musayev, quruluşçu rejis­sorları İsmayıl Əfəndiyev, Şüa Şeyxov, quru­luşçu operatoru Əsgər İsmayılov olan “Köl­gələr sürünür”, 1960-cı ildə Mehdi Hüseynin ssenari müəllifi, Ağarza Quliyevin quruluşçu rejissor və Dmitri Feldmanın quruluşçu ope­ratoru olduğu “Səhər” tammetrajlı bədii film­lərində yaratdığı obrazları Azərbaycan kino səlnaməsinə rəngarənglik və fərqlilik gətirə bilib.

Anar Ərtoğrul BURCƏLİYEV,
teatrşünas