İyirmi səkkiz il düşmən tapdağında olan qədim mədəniyyət paytaxtımız Şuşa düşmən əsarətində olduğu dövrdə həm gözəlliyinə, həm də tarixiliyinə həddindən artıq zərər vurulub. Şəhər Vətən müharibəsində parlaq qələbəmizlə azadlığına qovuşandan sonra burada genişmiqyaslı bərpa-quruculuq işlərinə başlanılıb. 

Bu zaman 350 hektarlıq qoruq zo­nası xüsusilə diqqət mərkəzində saxla­nılıb. Malikanələr, yaşayış evləri və in­zibati binaların öz köhnə görkəmlərinə qaytarılmasına həssaslıqla yanaşılıb. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə çıxış­larında Şuşanın əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmasının vacibliyini bildirib, qo­ruq zonasında tarixiliyin mütləq şəkildə qorunmasının, məhəllə, məscid, ha­mam, bulaq, saray, malikanə və digər maddi-mədəni abidələrin hər birinin özünəməxsus memarlıq quruluşunun saxlanılmasının önəmini diqqətə çat­dırıb. 

Yeri gəlmişkən, mütəxəssislərin bil­dirdiklərinə görə, Şuşanın 28 illik işğalı dövründə düşmən tərəfindən şəhərin erməniləşdirilməsinə cəhd göstərilib, tariximizin silinməsinə, pozulması­na çalışılıb. Memarlıq abidələrimiz, görkəmli şəxslərin yaşadıqları evlər, malikanələr, inzibati binalar, demək olar ki, yararsız vəziyyətə salınıb. Hət­ta deyilənə görə, işğal dövründə Şuşa­nın erməniləşdirilməsi məqsədilə Er­mənistan genişmiqyaslı planlar həyata keçirib və bunun üçün hər il 30 milyon dram vəsait ayrılıb. Hazırda mədəniy­yət paytaxtımızın bərpası prosesində düşmənin şəhərə vurduğu ziyan ara­dan qaldırılarkən, ilk növbədə, tarixilik prinsipi, maddi-mədəni abidələrin ilkin­liyi məsələsi önə çəkilir. 

Mayın 9-10-da Prezident İlhamƏliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva Şuşada olarkən, ayrı-ayrı ta­rixi abidələrdə aparılan bərpa işlərin­dən sonra açılış mərasimlərində iştirak ediblər. Məsələn, Yaradıcılıq Mərkəzi Heydər Əliyev Fondu tərəfindən ger­çəkləşdirilmiş bərpa işləri diqqət çəkdi. Mərasimdə Şuşa şəhərindəki Yaradı­cılıq Mərkəzinin hazırkı binasının ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi siyahısı­na salındığı vurğulandı, bu tikilidə vax­tilə Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun Karvansarası yerləşdiyi vurğulandı. Eyni zamanda, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən 2022-ci ildə başlanan bərpa işləri zamanı binanın ilkin vəziyyətinə qaytarılmasının, ilk növbədə, diqqətdə saxlanıldığı, sonradan alçıpanla bağla­nılan qapı, pəncərə, tavan və arakəs­mə divarların sökülərək binanın tarixi formasına qaytarılması işlərinin uğurla yerinə yetirildiyi bildirildi. 

Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyevanın açılışın­da iştirak etdikləri Milli Xalça Muzeyi­nin Şuşa filialının bərpa prosesinə də diqqət yetirək. Burada dövlətimizin başçısına və birinci xanıma görülən iş­lər barədə məlumat verilərək bu tarixi binanın XIX əsrin ikinci yarısında tikil­diyi, işğal dövründə yararsız hala sa­lındığı və tarixi görkəminə müdaxilələr edildiyi xatırladıldı. Eyni zamanda, burada 2021-ci ildən etibarən Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa işlərinə başlanıldığı, binanın daxili divarla­rı, döşəmələri və tavanlarının əvvəlki görkəminə qaytarıldığı vurğulandı. 

Şuşada tarixi nümunələrə belə qay­ğı bəslənilməsi Heydər Əliyev Fondu tərəfindən aparılan bərpa işlərindən sonra Saatlı məscidinin açılışında da diqqət çəkib. Dövlətimizin başçısına və birinci xanıma burada görülən işlər barədə məlumat verilərək bu məscidin 1883-cü ildə memar Kərbəlayi Səfixan Qarabağinin layihəsi əsasında inşa olunduğu, XIX əsrin memarlıq abidəsi olan bu dini ibadət ocağının inşa edil­diyi yerdə əvvəl Molla Pənah Vaqifin dərs keçdiyi bir-birinə bitişik mədrəsə və məscid binalarının yerləşdiyi xatır­ladılıb. 

Yeri gəlmişkən, Şuşa şəhəri işğal altında olduğu müddətdə digər tarixi abidələr kimi Saatlı məscidi də ermə­ni faşizminin təsirinə məruz qalaraq dağıdılıb tərəfindən dağıdılıb. 2021-ci ilin dekabrından isə məsciddə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa işlərinə başlanılıb. “PAŞA Holding”in maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən konserva­siya və restavrasiya işləri Azərbaycan, İtaliya və Türkiyə şirkətlərinin konsor­siumu tərəfindən Avstriyanın “Weh­dorn Architekten” şirkətinin nəzarəti ilə məscidin ilkin memarlıq üslubuna uyğun olaraq reallaşdırılıb. İşğal zama­nı məscidə edilən müdaxilələr aradan qaldırılıb və divarların gücləndirilməsi işləri görülüb. Həmçinin zədələnmiş ön sütunun möhkəmləndirilməsi həya­ta keçirilib, məscidin döşəməsi bərpa edilib. Bütün bunlarla bərabər, aparılan analizlər nəticəsində minarənin üzərin­dəki naxışların ilkin rəngi müəyyənləş­dirilib və minarə ona uyğunlaşdırılıb, ornamentlər bütün incəliklərinə qədər qorunub saxlanılıb.

Şuşada Yuxarı Gövhər Ağa məsci­di də tarixilik prinsipi əsasında əsaslı bərpadan edilib. Dövlətimizin başçısı və birinci xanıma məsciddə görülən işlər barədə məlumat verilərək bu ta­rixi-mədəniyyət abidəsinin müəllifi məşhur memar Kərbəlayi Səfixan Qa­rabaği olduğu, bu inanc yeri onun ən yaxşı əsərləri sırasına daxil edildiyi qeyd olunub. Eyni zamanda, məscidin minarələrinin ornamentləri və otaqların divar rəsmləri Şuşa şəhərində yaşa­yıb-yaratmış şair, rəssam və xəttat Mir Möhsün Nəvvab Qarabaği tərəfindən işlənildiyi xatırladılıb. 

Şuşa şəhəri işğal altında olduğu müddətdə Yuxarı Gövhər Ağa məscidi ermənilər tərəfindən dağıdılıb. Şəhər işğaldan azad edildikdən sonra bu ta­rixi-mədəniyyət abidəsinin konservasi­ya və bərpa işləri Azərbaycan, İtaliya və Türkiyə şirkətlərinin konsorsiumu tərəfindən Avstriyanın “Wehdorn Archi­tekten” şirkətinin nəzarəti ilə ilkin me­marlıq üslubuna uyğun aparılıb. Layihə “PAŞA Holding”in maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilib. Məsciddə möhkəm­ləndirmə işləri görülüb. İşğal dövründə məscidə ermənilər tərəfindən edilmiş müdaxilələr aradan qaldırılıb. Şuşa şəhərindən Bakıya gətirilmiş sal qaya parçalarından emalatxanada pəncərə haşiyələrinin daş kəsimi və fiqur ha­zırlanması işləri aparılıb. Minarələrin boya işləri və qoruyucu qatın tətbiqi yekunlaşıb, məscidin dam örtüyünün qurulması həyata keçirilib.

Xatırladaq ki, işğaldan azad olun­muş ərazilərdə genişmiqyaslı qurucu­luq işləri, mədəni-dini abidələrimizin bərpası davam edir.

Azərbaycanın Birinci vitse-prezi­denti Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondu işğaldan azad olunan ərazilərdə 2020-ci il de­kabrın 8-dən etibarən mədəni-dini abi­dələrin, məscidlərin bərpası layihələ­rinin icrasına başlayıb. Bununla da Heydər Əliyev Fondu tarixi bərpa işlə­rində dövlət tərəfindən həyata keçirilən layihələrə vətəndaş cəmiyyətinin üzvü kimi öz dəstəyini göstərir. Aparılan iş­lərə yerli ekspertlərlə yanaşı, xarici mütəxəssislər də cəlb olunub

Heydər Əliyev Fondunun Qara­bağdakı bərpa layihələrinin bir hissəsi isə Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşa şəhərində həyata keçirilib. Bun­ların sırasına dahi Azərbaycan şairi və ictimai xadim Molla Pənah Vaqifin muzey-məqbərə kompleksinin, Vaqifin büstünün yenidən qurulması, görkəmli bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin heykə­linin Şuşada yenidən ucaldılması və digərləri daxildir.

Heydər Əliyev Fondu hazırda Şu­şada daha bir neçə layihənin bərpa­sını başa çatdırıb. Mehmandarovların malikanə kompleksi də bu layihələrdən biridir.

V.BİNYƏTOĞLU, “Xalq qəzeti”