İqtisadiyyatın bütün sahələrində stimullaşdırıcı mexanizmlərin tətbiqi şəraitində həyata keçirilən layihələr qeyri-neft sektoruna büdcə gəlirlərinin əsasını təşkil edən vergi daxilolmalarının artımını gerçəkləşdirir. 

Dövlət Vergi Xidmətindən aldığımız mə­lumata əsasən, dövriyyələrin şəffaflaşdırıl­ması istiqamətində görülən tədbirlər, gəlir­lərin bəyanetmə səviyyəsinin yüksəlməsi, könüllü bəyanetmənin əhəmiyyətli dərəcədə qalxması, eləcə də, vergi inzibatçılığında is­lahatlar, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorlarında nəzərə çarpan artım templəri həm tədiyə növləri üzrə, həm də qeyri-neft sektorunda vergi daxilolmalarının artımına əlverişli şərait yaradır. 

Cari ilin 5 ayında ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə qeyri-neft sektorunun əksər fəaliyyət sahələrində vergi daxilolmalarının artımı müşahidə edilib. Daxilolmalarda ən yüksək artım templəri bank və sığorta sek­torunda (75,5 faiz), ticarət sahəsində (30,5 faiz), xidmət sektorunda (28,1 faiz) və tikinti sektorunda (17,6 faiz) qeydə alınıb. 

Qeyri-neft sektorunda 5 ayda tədiyələr üzrə vergi daxilolmalarında yüksək artım templəri nəzərə çarpıb. ƏDV daxilolmala­rında artım ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqa­yisədə 23,6 faiz, aksiz üzrə 16,4 faiz, mən­fəət vergisi üzrə 15 faiz, fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə 14,1 faiz, torpaq vergisi üzrə 48,4 faiz, əmlak vergisi üzrə 41,5 faiz, yol vergisi üzrə 17,7 faiz, dövlət rüsumları üzrə 23,2 faiz təşkil edib.

İqtisadiyyatda şəffaflaşma proseslərinin davamlı olmasını təsdiqləyən göstəricilər­dən biri də ƏDV-yə cəlb olunan dövriyyələr­də, qeyri-neft sektorunun dövriyyələrində artım templərinin, habelə elektron qaimə-fak­turalarla rəsmiləşən dövriyyələrin artım di­namikasının sürətlənməsi və bunun ümumi dövriyyədə xüsusi çəkisinin yüksəlməsidir.

Son 5 il ərzində reallaşdırılan islahatla­rın nəticəsi kimi qeydə alınan davamlı artım iqtisadiyyatımızın dayanıqlılığına, mürəkkəb iqtisadi şəraitdə dinamik göstəricilərin sabit­liyinə və kənar təsirlərə qarşı davamlılığına imkan verir. İqtisadi artım şəffaf biznes fəa­liyyətinin təmin olunduğu şəraitdə formalaşır. Belə bir tendensiyanın davamlılığı büdcə daxilolmalarının mütəmadi artması demək­dir. Bu isə cəmiyyətin rifahının, yüksək sə­viyyəli sosial xidmətlərin və firavan gələcəyin təminatıdır.

Vergi sisteminin indiki inkişaf dinamikası­na heç də asanlıqla nail olunmayıb. Belə ki, təqribən ötən 30 illik bir müddətdə vergi si­yasəti iqtisadiyyatın indiki tələblərinə uyğun olaraq daim təkmilləşdirilib, sahibkarlığın inkişafı və biznes mühitinin daha da yaxşı­laşdırılması məqsədilə qanunvericilikdə bir sıra əsaslı dəyişikliklər edilib. Bütün bunlarla bərabər, “kölgə iqtisadiyyatı”na qarşı müba­rizə metodları təkmilləşdirilib, şəffaflaşma prosesləri genişləndirilib, dövlət-biznes mü­nasibətlərində yeni bir transformasiyanın əsası qoyulub. 

Reallaşdırılan layihələr sırasında qa­nunsuz sahibkarlığın qarşısının alınması, leqal fəaliyyətin vergi stimullaşdırılması mexanizmlərinin tətbiqi şəraitində biznesin şəffaflaşma çağırışlarına müsbət reaksiya verərək adaptasiya prosesinin diqqətdə sax­lanılması kimi təşəbbüslər xüsusi yer tutub, nəticədə “kölgə iqtisadiyyatı”nın “ağarma­sı” prosesi getdikcə sürətlənib. Bu, bəyan edilən dövriyyələrin, daxili istehsalın və ti­carətin göstəricilərində, ticarət əməliyyatla­rında sənədləşmənin səviyyəsində, elektron qaimələrin dövriyyədəki payında, bağlanmış əmək müqavilələrinin sayında özünü qaba­rıq büruzə verib. Bununla bağlı dövlətimizin başçısı çıxışlarının birində “kölgə iqtisadiyya­tı”nın miqyasının azaldılmasının vergi daxi­lolmalarının artmasına əsaslı təsir göstər­diyini diqqətə çatdırıb: “Əldə olunan fiskal nəticələrdə iqtisadi artımla yanaşı, “kölgə iqtisadiyyatı”nın miqyasının azaldılması, biz­nes fəaliyyətinin və gəlirlərin leqallaşdırılma­sı kontekstində atılan addımların da böyük rolu olub”.

Beləliklə, sahibkarlıq fəaliyyətinin yaxşı­laşdırılması və “kölgə iqtisadiyyatı”nın miq­yasının azaldılması istiqamətində reallaşdı­rılan tədbirlər bir çox sahələrdə fəaliyyəti leqallaşdırmağa və aktiv ödəyicilər kateqo­riyasını artırmağa imkan verib. 2023-cü ilin iyun ayının 1-nə ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə vergi ödəyicilərinin ümumi sayı 6,9 faiz, o cümlədən fiziki şəxslərin sayı 6,5 faiz, hüquqi şəxslərin sayı isə 9,7 faiz artıb.

Azərbaycanda “kölgə iqtisadiyatı”nın miqyasının azaldılması sahəsində son illər əhəmiyyətli nəticələr əldə edilib. Dövlət baş­çısı tərəfindən müəyyənləşdirilən hədəflərə uyğun şəkildə vergi sistemində ciddi dəyi­şikliklər və yeni yanaşmalar tətbiq olunub, iqtisadiyyatda şəffaflaşma prosesləri geniş­ləndirilib. Şəffaf münasibətlərin qurulması kontekstində atılan addımlarla dövlət-biznes münasibətlərində yeni bir transformasiyanın əsası qoyulub. Yumşaq vergi nəzarəti, həm­çinin yeni vergi güzəştləri mexanizmlərinin tətbiqi ilə biznesin “kölgə”dən çıxmasına nail olunub. 

İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Dövlət Vergi Xidməti tərəfindən iş yerlərinin rəsmiləşdiril­məsi, əmək haqqı fondunun “ağardılması” və şəffaflılığın təmin edilməsi istiqamətində hə­yata keçirilən tədbirlərin nəticəsi olaraq, bağ­lanmış əmək müqavilələrinin sayı 2019-cu ilin əvvəli ilə müqayisədə 365,7 min vahid artıb və 2023-cü il iyun ayının 1-nə 1,767,6 minə çatıb. Qeyri-neft sektorunun özəl böl­məsində isə həmin göstərici 318,1 min vahid artaraq 858 minə yaxın olub.

Mirağa ƏHMƏDOV,
iqtisadçı-ekspert

Ötən illərdə Vergi Məcəlləsində ver­gi ödəyicilərinin mənafelərinə xidmət edən dəyişikliklər edilməsi də diqqət mərkəzində saxlanılıb. Sahibkarlıq fəa­liyyəti və ya digər vergi tutulan əməliy­yatı olmayan vergi ödəyicilərinə vergi hesabatlarının təqdim edilməməsinə görə həyata keçirilən maliyyə sanksi­yasının ləğvi bunun bariz ifadəsidir. 

Ekspertlər bildirirlər ki, əvvəllər bir sıra vergi ödəyiciləri, xüsusilə mikro sahibkarlıq subyektləri bir sıra hallarda sahibkarlıq fəaliyyəti və ya digər vergi tutulan əməliyyatının olmaması barə­də arayışı təqdim etmir (əksər hallarda qanunvericiliyin tələblərini bilməməsi səbəbindən) və vergi orqanı tərəfindən həmin şəxslərə 40 manat məbləğində maliyyə sanksiyası tətbiq olunurdu. Bu isə vergi öhdəliyi yaranmayan vergi ödəyicilərinin maliyyə itkilərinə məruz qalmasına gətirib çıxarırdı. 

Son dövrdə qanunvericiliyə edilmiş dəyişikliyə əsasən, maliyyə sanksi­yaları yalnız hesabat dövrü üzrə ver­gi tutulan və ya vergidən azad edilən əməliyyatlar aparan, habelə vergi he­sabatları vermək öhdəliyi olan vergi ödəyicisi tərəfindən vergi hesabatının əsas olmadan müəyyənləşdirilən müd­dətdə təqdim edilməməsinə görə tətbiq olunur.

Hesabat dövründə sahibkarlıq fəa­liyyəti və ya digər vergi tutulan əmə­liyyatının olmaması barədə arayış verməyən vergi ödəyicilərinə maliyyə sanksiyaları tətbiq edilmir. 

Qeyri-neft sektorunun inkişafının vergi daxilolmalarının artımına təsirin­dən bəhs edərkən əvvəlcə bir məqa­mı da xatırlatmaq istərdim. Belə ki, respublikada həyata keçirilən vergi islahatları iqtisadi zonalarda əlverişli biznes şəraitinə də müsbət təsir göstə­rib. Məsələn, texnologiya və sənaye parklarının rezidentləri üçün səmərəli vergi mühiti yaradılıb. Hər bir star­tap üç il müddətinə gəlir vergisindən azad edilib. Həmçinin kənd təsərrüfatı sahəsində vergi dərəcələri azaldılıb və sahibkarlıq fəaliyyətinin təşviqi diqqət mərkəzində saxlanılıb. Biznes fəaliyyə­tinin inkişafında bütünlükdə rəqəmsal­laşma böyük rol oynayıb. Şübhəsiz ki, bu məsələnin həllinə hər bir sahibkar üçün əlçatan dövlət vergi sisteminin yaradılması önəmli təsir göstərib. 

Vaqif BAYRAMOV, “Xalq qəzeti”