Kommunist-bolşevik rejiminin Türkiyə Respublikasına maddi dəstəyi hər iki ölkənin təkcə qonşuluq siyasətindən yox, həm də dünyadakı siyasi vəziyyətdən irəli gəlirdi. Bu dönəmdə özlərinin siyasi maraqlarını önə çəkən kommunistlər Türkiyə ilə münasibətlərini yaxşılaşdırmaq üçün daha bir mühüm layihəni həyata keçirirlər: Bakıda SSRİ məkanında yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi Birinci Türkoloji Qurultay (1926, 26 fevral-5 mart) çağırılır. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri hazırlandı, eyni zamanda, qurultayın qərarına əsasən, 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. Qurultayın iclaslarına Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, Rəyasət Heyətinə türkologiya sahəsində böyük xidmətləri olan alimlər, türk dünyasının tanınmış simaları seçilmişlər.

Türkologiyanı böyük və sistemli elmi təlim kimi təqdim edən Bakı Türkoloji Qurultayı böyük əks-səda doğurmuş, haqqında mətbuatda gedən yazılar silsiləsi bu dəyəri dəfələrlə artırmışdı. Səkkiz gün davam edən bu mötəbər tədbirdə 131 nümayəndə iştirak etmişdi. Müzakirəyə çıxarılan türk xalqlarının or­taq dili, tarixi və ədəbiyyatı məsələləri bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Ölkənin bir nömrəli mətbuat orqanı olan “Kommunist” qəzetinin dərc etdiyi ma­teriallar dəyərli mənbələr olmaqla, həm də qurultayın böyük tarixi əhəmiyyətini və mötəbərliyini təsdiqləyən amillərdən hesab oluna bilər.

Dövrünün məşhur siyasi və dövlət xadimləri olan SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Qəzənfər Musabəyo­vun qurultaya təbrik nitqinin, Azərbay­can SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlunun sədr kimi geniş məruzəsinin, Sovet Azərbaycanı­nın partiya və dövlət xadimləri Ruhulla Axundovun, Həbib Cəbiyevin, böyük türk dünyasının və türkologiya elminin görkəmli simaları Əli bəy Hüseynzadə, Mehmet Fuad Köprülüzadə, Vasili Bar­told, Hənifə Zeynallı, Bəkir Çobanzadə və onlarca bu kimi nəhənglərinin məqalə və müsahibələrinin təqdim olundu­ğu “Kommunist” qəzetinin o dönəmdə nəşr olunmuş nüsxələri Türkiyə–Sovet dostluğuna inam yaratdığı kimi, həm də Türkiyə ilə münasibətlərin böyük və uğurlu gələcəyini ifadə etməkdə, buna böyük inam yaratmaqda idi. Təəssüf ki, sonralar məlum oldu ki, Türkiyəni kom­munist yoluna gətirmək planının mühüm bir hissəsi də bu qurultayla bağlı imiş. Tədqiqatçı alim Elmar Məhərrəmov haq­lı olaraq qeyd edir ki, “Türk хalqlarına olan bu isti münasibət, canıyananlıq, sevgi nədən irəli gəlirdi? İlk öncə türk хalqlarına olan bu səmimiyyət bizə elə gəlir ki, Sovet hökumətinin daхili və хa­rici siyasətindən irəli gəlirdi. Bu hökumət dünyaya nümayiş etdirmək istəyirdi ki, Rus imperiyasının qurduğu dövlət azad­lıq, bərabərlik, qardaşlıq simvoludur. SSRİ-nin məkrli planının iflasa uğrama­sı isə cəmiyyəti daha böyük faciələrlə üz-üzə qoydu və repressiyaların baş­lanması ilə nəticələndi”. Mərhum pro­fessor Kamil Nərimanoğlunun təbirincə desək, qurultayın işində iştirak edən 100-dən artıq iştirakçının pantürkizmdə ittiham edilərək represiyaya uğraması, əksər alim və müttəfəkirlərin həbs və fiziki məhvlə üzləşməsi yaxın tarixin ən böyük ziyalı-alim soyqırımı sənədidir, 30-cu illərin Sovet-Stalin diktatura rejimi­nin tarixi üçün ittihamdır. 

Bütün bunlara baxmayaraq, AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Hə­bibbəyli Birinci Türkoloji Qurultaya həsr olunmuş məqalələrinin birində qeyd edir ki, dünya elminin, xüsusən də türk dün­yasının böyük elmi hadisəsi olan Birinci Bakı Türkoloji Qurultayı həm tarix kimi, həm də müasirlik baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Pre­zidenti İlham Əliyevin Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illiyi ilə bağlı 9 noyabr 2005-ci il tarixli, 90 illik yubileyinin keçiril­məsi haqqında 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamları da qurultayın türk xalqları­nın həyatında necə böyük tarixi əhəmiy­yət daşıdığını bir daha təsdiq edir. 

Göründüyü kimi, Birinci Bakı Türko­loji Qurultayının proqram və sənədlərini gündəmdə saxlayan mətbuat, o cümlə­dən “Kommunist” qəzeti əlifba islahatı­nın həyata keçirilməsində informasiya təbliğat ruporu olmuşdur. Elmi və ədə­bi-bədii təşkilatların hələ yeni forma­laşdığı o illərdə “Kommunist” qəzetinin redaksiyası milli elmi-mədəni qüvvələri öz ətrafında toplayan başlıca mənəvi mərkəz idi.

Azərbaycan ikinci dəfə müstəqilliyi­ni qazananda bəzi qüvvələrin mətbuata ciddi qınaqları, o cümlədən sovet reji­mini dəstəkləmək kimi tarixi reallıqları dəyərləndirməkdən uzaq olan ciddi və haqsız iradları ortaya çıxdı. Bu sırada “Kommunist” qəzetinin adı birinci çə­kilənlərdən idi. Hətta cəmiyyətdə bu kimi zərərli fikirlər yüksək tribunalardan belə eşidilməkdə idi. Amma bir sıra tədqiqat əsərlərində də vurğulandığı kimi, unudulmamalıydı ki, öz dövrü üçün birinci rəsmi partiya və dövlət qəzeti olan “Kommunist” kütlənin siyasi və mənəvi tərbiyəçisi kimi fəaliyyət göstərirdi. Bu qəzet həmişə tarixi hadisələrin mərkə­zində olmuş, xalq kütlələrinə müsbət təsir göstərmiş, respublikanın gündəlik həyatında baş verən bütün məsələlə­rin həllində siyasi rəhbərliyin mühüm təbliğat vasitəsi olmuşdur. Bir məsələni unutmaq olmaz ki, bu qəzet orqanı oldu­ğu rəhbər təşkilatın siyasətini yerinə ye­tirməyə borclu idi, onun ayırdığı maliyyə vəsaiti ilə nəşr olunurdu, amma bununla belə o, milli təəssübkeşliyini unutmamış və həmişə də bunun cəzasını çəkmişdir.

Bir sıra tədqiqatçıların da yazdığı kimi, “Kommunist” təkcə rejimin məqsəd və məramını təbliğ edən qəzet deyil, milli jurnalistikamızın avanqardı idi. O, ictimai fikri formalaşdıran, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin keşiyində dayanan, tariximizi təbliğ edən, mənəviyyatımızı yad təsirlərdən qoruyan müqəddəs bir ocaq, ciddi bir mərkəz idi. Sovet rejimi dağılanda, haqlı olaraq, “Kommunist”in adı dəyişdirilərək “Xalq qəzeti” qoyul­du. Çünki bu nəşr, həqiqətən, uzun il­lər boyu xalqın qəzeti olmağa çalışıb. “Kommunist”lik əksər hallarda qəzetin yalnız adında olub. 1919-cu ildən üzü bəri bu qəzetdə yüzlərlə yazı dərc edilib ki, onlar bu gün də uğurlu və yaradıcılıq imkanları baxımından zəngin jurnalistka materialı kimi həm cəmiyyətə, həm də jurnalistika sahəsində çalışan müəlliflərə nümunə ola bilər. Bəzi ümdə misalların haqqında danışmaq da olar: 1922-ci il martın 2-də “Kommunist” qəzetində Azərbaycanın sərvətlərinin Rusiyaya daşınıb aparılması və əvvəllər bunun müqabilində Bakıya ərzaq adı altında boş vaqonlar gətirilməsi barədə böyük müzakirə və mübahisələrə səbəb olan bir yazı dərc edilib. “Yoxsul” imzası ilə təqdim olunan bu məqalənin müəllifi Xalq Daxili İşlər Komissarı vəzifəsin­də çalışan Həmid Sultanov idi. Arxiv sənədləri əsasında hazırlanan məqalə­də 1912-ci ildən 1922-ci ilə qədər Azər­baycandan Rusiyaya göndərilən sərvət və məhsullar haqqında məlumatlar yer alır. Bunun əvəzində isə Rusiyadan Azərbaycana ərzaq məhsulları göndəri­lir, amma qapısı möhürlü olan vaqonlar çox vaxt boş olurmuş. Sovet qurluşunun “sosial ədalətinə” az qala varlığı ilə ina­nan müəllif yazısında ümidlə elan edirdi ki, bu kimi işlərə son qoyulacaq, sovet hakimiyyəti bu cür saxtakarlıqların qar­şısını alacaqdır. 

Məqalənin dərcindən heç bir gün keçməmiş – martın 3-də Azərbaycan K(b)P MK-nın Siyasi Bürosunun xüsu­si iclası çağrıldı və bu iclasın qərarı ilə Həmid Sultanov tutduğu vəzifədən azad edildi. Hətta bəzi mənbələr bu məsələ ilə əlaqədar olaraq onun haqqında həbs qərarı verildiyini də yazırlar. Düzdür, bu qərar həyata keçirilməsə də, haqqında danışılan məsələnin rejim tərəfindən nə qədər diqqətlə izləndiyini təsdiqləyir. Amma yeri gəlmişkən, bir məsələni də xatırlatmağa dəyər ki, o dövrdə və elə sonralar da bolşeviklərin qərar və qada­ğalarını dərc edən, eyni zamanda, yük­sək tribuna olan “Kommunist” sonralar, xüsusən də 80-ci illərin sonlarında milli azadlıq hərəkatının geniş vüsət aldığı dövrlərdə ciddi qınaqlarla üzləşdi. Tə­bii ki, sonralar zaman hər şeyi yoluna qoydu, amma yüzlərlə günahsız insanı 1930-37-ci illərdə sürgünə və represiya­ya məruz qoyanların əməlləri və adları belə yaddaşlardan silinmədi. Hətta Ayna Sultanovanın adına olan park və heykə­li də saxlanıldı. Yüzlərlə ziyalını sürgün və represiyaya məruz qoyan bu xanı­mın buna nə qədər haqqı olduğunun bir sətirlik belə bəraəti yoxdur və heç vaxt da olmayacaq. Düzdür, rejimin eybə­cərliklərindən bəhrələnən “ideallar və məqsədlər” bolşeviklərə xidmət edənlə­rin heç birinin taleyindən yan keçmədi. Bolşeviklərə xidmət edənlərin, demək olar ki, hamısı eyni aqibəti yaşadı, So­vet hökuməti 1938-ci ildə A.Sultanovanı da, qardaşı Qəzənfər Musabəyovu və həyat yoldaşı Həmid Sultanovu da xalq düşməni kimi güllələdi. Haqq dərgahın­da törətdikləri əməllərinin cəzasını can­ları ilə ödədilər. Bu, bir təsəlli yeri olsa belə, rejimin xislət və məramından gələn acı həqiqət kimi qalmaqdadır. Amma bu heç də bəraət vermir ki, ərazisi 1,6 hektar sahəni əhatə edən və şəhərin gur bir yerində yerləşən “Lenin partiyasının sədaqətli qızı”nın adını daşıyan parkı və heykəli saxlayaq. Heykəl, təbii ki, sənət­karlıq baxımından dəyərlidir. Amma istər-istəməz sual yaranır: Cümhuriyyət qurucularından hansınınsa, yaxud doğ­ma Bakını erməni işğalından azad edən Nuru paşanın heykəlləşdirilməsi niyə yada düşmür? Əslində, bu barədə mət­buatda dəfələrlə yazılıb və göründüyü kimi də, heç nə yaddan çıxmayıb. Biz də repressiya tariximizin bu kimi miraslarını dağıtmağın tərəfdarı deyilik və bu tarixin də başqa bir şəkildə, deyək ki, “Qə­nimətlər parkı” kimi bir ərazidə nümayi­şini istərdik. Nə qədər acı və faciələrlə dolu olsa belə, bu, xalqımızın tarixidir. 

“Kommunist” qəzetinin milli təmayü­lünü Sergey Kirov, Levon Mirzoyan kimi yad və düşmən simaların, çox ziddiyyətli bir şəxs olan Əliheydər Qarayev kimi mil­li hisslərdən məhrum yerli rəhbər kadrla­rın fikir və mülahizələri əsasında Azər­baycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi daim nəzarət altında saxlamış, yeri gəldikcə müəlliflər “millətçilik”, “türk­çülük” adı ilə təqib edilmişlər. Çoxsaylı faktlar var ki, “Kommunist” qəzetində­ki “millətçilik yuvası”nı dağıtmaq üçün dəfələrlə çox yüksək səviyyədə ciddi tədbirlər həyata keçirilmiş və redaktorlar vəzifələrindən uzaqlaşdırılmışdır. 

1924-cü ilin 18 aprelində Mərkəzi Komitənin ikinci katibi, 27 yaşlı gənc vətənpərvər Əyyub Xanbudaqov “Kom­munist” qəzetində “Milli məsələyə dair” məqalə ilə çıxış edərək partiyanın milli siyasətinin yerinə yetirilməməsini ciddi tənqid edir, milli kadrların hazırlanması­nın qarşısının alındığını, yerli kadrların vəzifəyə təyinatında ayrı-seçkiliyə yol verildiyini bildirir. Məqalə aprelin 27-də Bakı Partiya Komitəsinin konfransında müzakirə edilir. Xanbudaqov cəzalandı­rılır və Əliheydər Qarayevə tapşırılır ki, “Kommunist” qəzetində kök salmış mil­lətçilər, sovet hakimiyyətinin düşmənləri aşkar edilərək ifşa olunsunlar. Nəticə­də qəzetin redaksiyasında çalışan milli ruhlu, türkçülük ideyalarının təbliğatçısı olan görkəmli ziyalılar – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ağababa Yusifzadə, Cəfər Cabbarlı, Mir Seyfəddin Kirmanşahlı Əliheydər Qarayevin təkidi ilə xırda bur­juaziyanın əlaltısı adlandırılır, bir qismi işdən qovulur, bir qismini isə ciddi tən­behlərə məruz qalırlar. Bu kimi faktların sayı isə yetərincədir.

Yeri gəlmişkən, qeyd edilməlidir ki, dövrün mətbuat orqanlarını, eləcə də 20-ci illərin “Kommunist” qəzetini vərəqlədikcə çox aydın bir şəkildə gö­rünür ki, qəzet əlifba islahatının həyata keçirilməsində, Şərq Xalqları və Türko­loji qurultayların keçirilməsində informa­siya-təbliğat ruporu olmuşdur. Qəzet, eyni zamanda, milli jurnalist kadrları ye­tişdirən, yönləndirən yaradıcılıq məktəb kimi də fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1920-ci ilin əvvəllərində “Kommunist” qəzetinin nəzdində təşkil olunmuş dər­nək və respublika miqyaslı 3 aylıq kurs­larda dinləyicilərə publisistika, qəzet in­formasiyası, kütlə ilə ünsiyyət formaları, qəzet təsərrüfatı, qəzetin səhifələnmə texnikası, stenoqrafiya və s. haqqında təlimlər keçilirdi. Bu kursların mühazirə­çiləri arasında Üzeyir bəy Hacıbəyov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Te­requlov, Ağababa Yusifzadə, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Xəlil İbrahim, ər-ar­vad Nuşirəvanovlar və başqaları kimi tanınmış jurnalistlər və yazıçılar var idi. Maraqlı faktdır ki, Azərbaycan ədəbiy­yatının məşhur simalarından olan yazıçı və ədəbiyyatşünas Mir Cəlal Paşayev (Paşazadə Cəlal) də bu kursların dinlə­yicilərindən olmuş və sonralar “Kommu­nist” qəzetində işləmişdir. Ümumiyyətlə, uzun illər boyu “Kommunist” qəzeti res­publikanın ən yaxşı jurnalistlərinin qüv­vəsi, təəssübkeş ziyalıların fəal iştirakı ilə nəşr edilib. Onun peşəkarlıq səviy­yəsi sahə və bölgələrin dövri nəşrləri üçün örnək kimi qəbul olunub. Qəzetin həyatındakı bir sıra yeniliklər, milli mət­buatımızın ümumi tarixinə önəmli fakt və hadisələr kimi daxildir. 

Dövrün mətbuat orqanlarında, o cümlədən, “Kommunist” qəzetində dərc edilən çoxsaylı məqalələrdə milli dün­yagörüşün qorunması, milli varlığa bağ­lılıq, mətbuatın milli-xəlqi istiqamətinin qorunub saxlanması kimi ciddi cəhdlər açıq-aydın özünü büruzə vermişdir. Eyni zamanda, rejimin dayaqlarının daha da möhkəmlənən təməllər üzərində inkişa­fı, təbii ki, ciddi ideoloji qarşıdurmalara əsas yaradır və cəmiyyəti represiyaya doğru aparmaqda idi.

İndiki dövrdə Azərbaycan sovet mət­buatının cəmiyyət qarşısında xidmət­lərini “rejimin xidmətçisi və təbliğatçısı” adlandırmamaq mümkün olmadığı kimi, onu tam şəkildə bu cür təqdim etmək də haqsızlıq olardı. Bu baxımdan, uzun illər boyu Azərbaycan KP MK-nın, Azərbay­can SSR Ali Sovetinin və Nazirlər Soveti­nin orqanı kimi nəşr edilmiş “Kommunist” təkcə “rejimin xidmətçisi” yox, həm də xalqımızın uğurlarla, hədsiz çətinliklər və faciələrlə müşayiət edilən həyat yolunun əks olunduğu tarixi güzgü olmuşdur. Ona görə də cəsarətlə deyə bilərik ki, həmin dövrdə mətbuat rəsmi dövlət siyasətinin "marksist-leninçi" ideyalarının təbliği, sosialist qurucuları olan yeni insanların formalaşması üçün güclü partiya silahı olsa da, əsrlər boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan, onun dövlətçilik və türkçülük ənənələrini yaşadan mədəniy­yətimiz, ədəbiyyatımız, incəsənətimiz, musiqimiz və digər dəyərlərimizlə yanaşı, milli mətbuatımız da olub və onun xid­mətləri heç vaxt danılmayan mənbələr sırasındadır. 

Namiq QƏDIMOĞLU
XQ