TRİPP marşrutu regionun tranzit arxitekturasını dəyişəcək
Azərbaycan və Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı iki ölkə arasında əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə edib. Rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev bildirib ki, ABŞ-ın müvəqqəti işlər vəkili Emi Karlon və ABŞ Dövlət Departamentinin Siyasətin Planlaşdırılması Ofisinin baş müşaviri Conatan Askonas ilə görüş keçirildi. Orta Dəhlizin inkişafı üçün Azərbaycan tərəfindən görülmüş işlər barədə məlumat verildi. Eyni zamanda kibertəhlükəsizlik və süni intellekt sahələri üzrə tərəfdaşlığa dair fikir mübadiləsi aparıldı.
Qeyd edək ki, avqustun 8-də Vaşinqtonda Azərbaycan və ABŞ prezidentlərinin, Ermənistanın Baş nazirinin imzaladığı sənəd çərçivəsində razılaşdırılan TRİPP marşrutu Azərbaycanı Ermənistan ərazisi üzərindən Naxçıvan MR ilə birbaşa birləşdirəcək. Beləliklə, Cənubi Qafqaz Orta Dəhliz (Avrasiya–Xəzər–Qara dəniz şəbəkəsi) çərçivəsində birləşərək, Azərbaycanı Türkiyə və ümumilikdə Avropa ilə əlaqələndirir. TRİPP marşrutu çərçivəsində və onun Azərbaycan hissəsində yol və dəmir yolu xətləri tikilir (məsələn, Ələt–Osmanlı–Horadiz–Ağbənd dəmiryolu layihəsi). Yeni avtoban və dəmiryolu vasitəsilə həm yük daşıma, həm də enerji/telekommunikasiya xətləri üçün qabiliyyət artacaq. Bu marşrutun işə düşməsi Azərbaycanın coğrafi mövqeyini “logistika qovşağı”na çevirə, ölkəni tranzit axınlarının qovşağına çevirmək potensialındadır.
TRİPP marşrutunun açılması Azərbaycan iqtisadiyyatına bir neçə istiqamətdə müsbət təsir edəcək. Əvvəla, tranzit imkanları artacaq. TRİPP-in Orta Dəhlizə inteqrasiyası ildə 35 milyon tona qədər yüklərin daşımasına imkan verəcək. Beləliklə, tranzit gəlirləri artacaq, nəqliyyat-logistika sektorunda əlavə gəlir mənbələri formalaşacaq. Yol və dəmiryolu infrastrukturlarına çəkilən investisiyaların artımı tikinti materiallarına, nəqliyyat və xidmətlər sektoruna tələbatı yüksəldəcək, bu da daxili əlavə dəyəri artıracaq və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə sərmayə axınını canlandıracaq.
Lahiyədə ABŞ-ın rol alması onun investisiya cəlbediciliyini artırır. Kredit cəlb edilməsinə, özəl tərəfdaşların fəallaşmasına və enerji nəqli zəncirlərində xarici iştirakın genişlənməsinə şərait yaradır. Məsələn, Atlantik Şurasının analitiki R.Autzen bildirir ki, TRİPP sazişi təkcə siyasi deyil, böyük kommersiya potensialına malikdir və ona 10-dan çox ölkə maraq göstərir. Bunun nəticəsi kimi Azərbaycanda neft-qaz asılılığının azalması, iqtisadiyyatda logistika, xidmət və innovativ sektorların güclənməsi gözlənilir. ABŞ-ın dəstəyi ilə Azərbaycan tranzit və logistika mərkəzi kimi formalaşmaqda maraqlıdır və bu, ölkəni yeni sahələrə – konteyner terminalı, anbar klasterləri, əlavə emal zonasına yönəldəcək imkanlar yaradır.
TRİPP marşrutu regional ticarət coğrafiyasını xeyli dəyişəcək. Azərbaycan, Türkiyə və Orta Asiya ölkələri (xüsusilə Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan) arasında Yaxın Şərq və Avropaya çıxış daha qısa və etibarlı olacaq. Zəngəzur dəhlizinin Cənubi Qafqaz–Mərkəzi Asiya–Çin–Türkiyə xəritəsində rolu böyükdür və yeni nəqliyyat əlaqələri 2030-cu ilə qədər ildə 100 milyard dollar səviyyəsində ticarət dövriyyəsi yaradacaq. İlk test yüklər (məsələn, Qazaxıstan taxılı) Azərbaycandan Ermənistana yük tranzitinin açıldığını göstərdi və bu, bütün regionun maraqlarını qarşılayan yeni logistika dəhlizidir. Bununla yanaşı, Zəngəzur dəhlizi Türkiyənin şərq vilayətlərini mərkəzləşdirməklə yanaşı, Mərkəzi Asiya və Afrikaya ticarət üçün Aralıq dənizi üzərindən qısa yol açır. Beləliklə, region ölkələrinin bir-biri ilə əlaqəsi dərinləşəcək, Ermənistan–Türkiyə əlaqələrinin normallaşması üçün zəmin yaranacaq, Azərbaycan isə Şərq–Qərb tranzitinin təmərküzləşdiyi məntəqəyə çevriləcək.
Vaşinqtonun təşəbbüsü olan TRİPP layihəsi ABŞ və Qərb üçün də strateji əhəmiyyətə malikdir. 8 avqust razılaşmaları (o cümlədən TRİPP) ABŞ və Yerevan ilə Bakı arasında yeni investisiya çərçivəsini yaratmaq üçün platformadır. Tramp marşrutunun Orta Dəhlizlə inteqrasiyası Qərb üçün Mərkəzi Asiya ilə Avropa bazarları arasında birbaşa əlaqə deməkdir və bunun enerji, texnologiya və logistika sahəsində əməkdaşlığı genişləndirməsi gözlənilir. Həmçinin Azərbaycanda liberal iqtisadi mühitin genişlənməsinə, gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsinə və investor etimadının bərpasına təkan verilir. Nəticədə, Cənubi Qafqaz və Orta Asiya ölkələrinin Avropa bazarlarına çıxış imkanları genişlənəcək, ABŞ isə regionda sabitliyə və açıq iqtisadiyə xidmət edən fəaliyyətə dəstək vermiş olacaq.
ABŞ-ın fəal iştirakı nəticəsində TRİPP-ə qarşı xarici maneələrin aradan qalxdığını və regionun ticarət əlaqələrinin genişlənəcəyini vurğulayır. Qazaxıstanlı ekspert A.Toyekin hesab edir ki, yeni tranzit axınları (hətta Ermənistana çatdırılan Qazaxıstan taxılı) region ölkələri üçün qarşılıqlı fayda yaradır. Pakistanlı politoloq M.Asif Nur “CİPEC–TRİPP” inteqrasiyasının 2030-cu ilə qədər 100 mlrd. dollardan çox ticarət həcmi yaradacağını və logistik mərkəz rolunu gücləndirəcəyini bildirir. Türkiyəli ekspert B.Erandaçın deyir ki, Zəngəzur dəhlizi Türkiyənin enerji və nəqliyyat mövqeyini möhkəmləndirəcək, yeni marşrutun reallaşması ilə Türkiyənin iqtisadi görünüşü 2030-cu illərə qədər köklü şəkildə dəyişəcək. Amerika təhlilçiləri isə dəhlizin regionun ticarət xəritəsini dəyişdirəcəyini qeyd edir: İ.Çukermanın fikrincə, Bakı koordinasiyalı inkişafa can atdığından Azərbaycanın tranzit operatoru rolu güclənəcək, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün yeni ixrac bazarları açılacaq. Həmçinin ABŞ siyasətçiləri (hər iki partiyadan) qeyd edirlər ki, Cənubi Qafqazda investisiya, azad ticarət və rəqabət şəraiti yaratmaq bu yol vasitəsilə asanlaşır.
Azərbaycan hökuməti bu layihəni prioritet hesab edir. Məqsəd ölkənin əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında maneəsiz əlaqə yaratmaq, regionda kommunikasiya xətlərini genişləndirməkdir. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə (Cəbrayıl–Zəngilan–Ağbənd) inşa edilən yol dəmiryoluna paralel hərəkət edəcək, bu da layihənin Azərbaycanın nəqliyyat infrastrukturuna inteqrasiyasını asanlaşdırır. Eyni zamanda, Bakı qonşu İranın maraqlarını nəzərə alaraq “Şərqi Araz” alternativ dəhlizini də qurur – İranla bağlanan 2 avtomobil və 2 dəmir yolu körpüsünün tikintisi planlaşdırılır. Bu, milli strategiyaya uyğun olaraq alternativ marşrutların yaradılmasına xidmət edir. Rəsmi dairələr bildirir ki, TRİPP-ə 99 illik icarə əsasında ABŞ-ın cəlb edilməsi geopolitik təhlükəsizlik baxımından da ölkəmizə faydalıdır. Azərbaycan üçün ən böyük prioritet dayanıqlı sülhün təmin edilməsi və iqtisadi fayda gətirən regional əməkdaşlıqdır. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə vurğulayıb ki, nəqliyyat-logistika layihələri ölkənin iqtisadi diversifikasiyasına və regional inteqrasiyaya xidmət etməlidir. TRİPP marşrutu da bu məqsədlə uyğundur. O, tranzit axınları ilə yanaşı, Azərbaycanı nəqliyyat habına çevirərək yerli sərmayələr üçün əlavə imkanlar yaradacaq, dövlət büdcəsinin gəlirlərini şaxələndirir.
Xatırladaq ki, hazırda ölkəmizdə fəaliyyət göstərən Amerika mənşəli 300-dən artıq şirkət Azərbaycan iqtisadiyyatına ümumilikdə 16 milyard ABŞ dollarından çox sərmayə yönəldib.
Azərbaycan ilə ABŞ arasında qurulmuş münasibətlər həm regionda, həm də beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə çatıb. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində energetika təhlükəsizliyindən başlayaraq süni intellekt texnologiyalarına, hərbi-sənaye sahəsindən ticarət mübadiləsinə qədər müxtəlif prioritet sahələr üzrə tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirilir. Son illərdə bu iki ölkə arasında iqtisadi münasibətlərin daha da genişlənməsi, yüksək texnologiyaların ölkəmizə gətirilməsi, enerji sahəsində yeni layihələrin reallaşdırılması və müdafiə sahəsində əlaqələrin möhkəmlənməsi bu tərəfdaşlığın dərinləşməsinin göstəricisidir. Təqdirəlayiq haldır ki, ABŞ-a məxsus yüzlərlə şirkət hazırda Azərbaycanda uğurla fəaliyyət göstərir və bu şirkətlərin ölkə iqtisadiyyatına qoyduğu sərmayənin ümumi həcmi artıq 16 milyard dolları ötüb. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan və ABŞ arasında ticarət münasibətləri də diqqətəlayiq dərəcədə inkişaf edib. Bu proses özünü xüsusilə iqtisadi əlaqələrdə müşahidə olunan artım və dinamizm ilə göstərir. Məsələn, Dövlət Gömrük Komitəsinin 2024-cü il üzrə məlumatına əsasən, iki ölkə arasındakı ticarət dövriyyəsi 1,4 milyard dollar təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə təqribən 12 faizlik artıma bərabərdir.
Nurlan ABDALOV
XQ
