III məqalə

Lider açıq oynayır,.. lider arxasınca aparır.

Teodor Ruzvelt

Liderin şəxsiyyəti və mürəkkəb geosiyasət

2003-cü ildən başlayaraq Cənubi Qafqazı ciddi geosiyasi çalxalanmalar­dan qorumaq strategiyasını Azərbayca­nın həyata keçirməsi siyasi proqnozlaş­dırma baxımından tarixi bir qənaət idi. Burada siyasi proqnozlaşdırmanın üç aspekti – liderin şəxsi potensialı, ölkə­nin real vəziyyəti və qlobal geosiyasətin dinamikası bir-biri ilə harmoniya təşkil etməli idi. 

Ötən 21 il ərzində regionu geosiyasi tarazlıqdan çıxarmaq cəhdləri dəfələr­lə oldu. Onun mütəmadi təkrar olunan əlaməti Ermənistanın Azərbaycan sər­hədlərində təxribatlar törətməsi idi. Er­mənilər və onların havadarları bu yolla iki şeyə nail olmaq arzusunda idilər. Birincisi, Azərbaycanı daim təzyiq al­tında saxlamağın fonunda danışıqları qeyri-müəyyən vaxta qədər uzatmaq. İkincisi, rəsmi Bakını müstəqil siyasətin­dən çəkindirmək və ağır şərtlərlə müqa­vilə imzalatmağa məcbur etmək. Həmin dövrdə tez-tez erməni siyasətçilərin və onların havadarlarının leksikonunda “Azərbaycanı sülhə məcbur etmək” kimi ifadə təsadüfən işlədilmirdi. 

Azərbaycan 2016-cı il məlum qısa müddətli Aprel savaşına qədər çoxis­tiqamətli siyasəti ilə bu kimi cəhdlərin qarşısını məharətlə aldı. Gürcüstana olan təcavüzün də böyüyüb regional xa­osa çevrilməsini Bakı özünün konstruk­tiv enerji və humanitar xarici siyasəti ilə əngəllədi. İndi ekspertlər sırasında Qər­bin Gürcüstanı müdafiə etdiyi haqqında fikir söyləyənlər az deyil. Burada, tə­bii ki, həqiqət vardır. Ancaq iki məqam unudulmamalıdır. Birinci məqam ondan ibarətdir ki, 2020-ci il II Qarabağ savaşı da göstərdi ki, Qərb davranışlarında heç də səmimi deyildir və öncə öz maraqla­rını düşünür.

Əgər Qərb Gürcüstana qarşı sə­mimi olsaydı, M.Saakaşvilinin, ümu­miyyətlə, Rusiyaya qarşı müharibəyə başlamasına imkan verməzdi, qaşısını alardı. Bunun əvəzində Gürcüstan əra­zi bütövlüyünü bərpa etmək adı ilə təx­ribata çəkildi. Moskvanın sərt və sürətli əks-tədbirindən sonra isə Qərb başqa cür davranmağa başladı. Ona görə də diplomatik fəallığına baxmayaraq, Qərb Cənubi Qafqazda geosiyasi sabitliyə ciddi töhfə vermədi. 

Bu prosesdə əsas rolu Azərbaycan oynadı. Necə? Hər şeydən öncə, Azər­baycan Gürcüstanı müdafiə etdi, lakin Rusiyaya qarşı çıxmadı. Azərbaycan siyasi-diplomatik fəaliyyəti ilə Cənubi Qafqazdakı enerji layihələrinin zərər görməsinə imkan vermədi. Hər hansı ki­çik bəhanə ilə Moskva həmin marşrutları asanlıqla vura bilərdi. Onların vurulması isə sözün həqiqi mənasında, regionun geosiyasi xaosa sürüklənməsinin baş­lanğıcı olacaqdı. Bunun qarşısını Azər­baycanın siyasəti aldı. 

İkinci məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Gürcüstanı bir an belə tək buraxmadı. Enerji strategiyasında Gür­cüstanın yeri və rolunu daha da artırdı. Bu da beynəlxalq səviyyədə Tbilisinin həm ayaqda qalmasına, yəni siyasi səh­nədə passiv mövqeyə atılmamasına, həm də təhlükəsizliyin təminində Gür­cüstan faktorunun real qiymətini onun qərbli dostlarının bilməsinə əlavə imkan yaratdı. Konkret desək, Azərbaycanın enerji siyasəti Gürcüstanı beynəlxalq aləmin gözündə regional təhlükəsizliyi məsələsində əsas faktorlardan biri sta­tusuna yenidən yüksəltdi. Bu, Azərbay­canın real mövqeyi baxımından regional miqyasda dərin siyasi diaqnozun və düzgün strateji proqnozlaşdırmanın nə­ticəsi idi. Çünki Bakı Gürcüstanın geo­siyasi qiymətini yüksəltməklə, bütövlük­də, regionun əhəmiyyətini təmin etmiş oldu. Azərbaycan üçün bu gedişat ərazi bütövlüyünü bərpa etmək kontekstində vacib geosiyasi məqam idi. 

Bununla Azərbaycan 2008-ci il böh­ranını lokallaşdırdı və onun regiona yayılmasının qarşısını kəsdi. Nəticədə rəsmi Bakı üç istiqamətdə diplomatik fəallığını artıraraq, tarixi nəticələr əldə etdi. 

Onlardan biri Avropa istiqamətində siyasətini milli maraqlar çərçivəsində bir addım da irəli aparmaqla bağlıdır. Tə­zahürü isə assosiativ üzvlükdən imtina etməsində oldu. Azərbaycan həmin ad­dımı ilə həm Brüsselə, həm də Moskva­ya göstərdi ki, onun üçün əsas olan milli maraqlardır və bunu kimsəyə güzəştə getmək fikrində deyil. Bu müstəqil mövqe, təbii ki, Kremli tam qane edirdi. Eyni zamanda, Brüssel anladı ki, Azər­baycanı Ermənistan və Gürcüstan kimi təxribatlara çəkə bilməz. Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, həmin qarışıq və ziddiyyətli dövrdən Cənubi Qafqazda zərərsiz çıxa bilən yalnız Azərbaycan oldu. Təbii ki, bu, həm də region üçün müsbət bir məqam idi. Onun siyasi-kon­septual aspekti ilə yanaşı, praktiki-diplo­matik memarı isə Azərbaycan Prezidenti idi. 

Bizcə, vurğulanan mərhələ XXI əsr­də böyük geosiyasi güclərin toqquşması prosesində dövləti yaranmış vəziyyət­dən maksimum zərərsiz çıxarmağın postsovet məkanında ilk nümunəsidir. Çünki məhz həmin mərhələdən sonra faktiki olaraq Azərbaycanın yeni səviy­yədə fəalliyəti başladı. Bu, multikulturta­lizmi, enerji siyasətini və regional əmək­daşlıq formatlarını əhatə edirdi. Həmin istiqamətlərin hər biri Ulu öndərdən baş­layan təcrübənin XXI əsrin ikinci onilliyi­nin reallıqlarına uyğun inkişafı idi. Təbii ki, onun səmərliliyi ilk növbədə liderin analitik və proqnostik aspektləri sintez edə bilməsindən asılıdır. 

Həmin məqamın ilk sınağı iki is­tiqamətdə özünü göstərdi. Birinci, dün­yada sürətlə dəyişən geosiyasi dinami­kanın fonunda milli təhlükəsizliyin yeni şərtlərinin meydana çıxması ilə bağlı idi. Həmin şərtlərə görə, enerji təhlükə­sizliyi milli təhlükəsizlik üçün daha çox aktual olmağa başlamışdı. Azərbaycan Prezidenti onu üç mərhələdə bir-biri ilə bağlı surətdə həll etdi: milli, regional və qlobal. Yeni enerji təşəbbüsləri təməldə milli maraqlara cavab verirdi, regional miqyasda “qazan-qazan” prinsipinə tam uyğun idi və qlobal miqyasda birbaşa Avropanın enerji təhlükəsizliyi ilə Avro­pa İttifaqı dövlətlərinin milli təhlükəsizliyi arasında sıx bağlantı yaradırdı. Bütün bunların nəticəsi kimi, rəsmi Brüssel müxtəlif rəsmi səviyyələrdə burmənalı bəyan etdi: “Azərbaycan Avropanın eti­barlı enerji tərəfdaşıdır”! 

İkinci, 2016-cı ilin aprelində Azərbay­canın erməni təxribatlarına cavab olaraq qısamüddətli hərbi əməliyyat aparma­sı dumanlı başları ayıltdı. Azərbaycan Lələtəpəni azad etməklə göstərdi ki, o, həm dövlət, həm də ordu timsalında cid­di surətdə dəyişmişdir. Ölkə iqtisadi, so­sial və ideoloji yeniləşmənin siyasi-dip­lomatik fəaliyyətə və müdafiə qüdrətinin artmasına əhəmiyyətli təsir etdiyini dün­yaya göstərdi. 

Bununla 2016-cı ildə Azərbaycan iki sferada – enerji və ordu quruculuğun­da prinsipial yeniliklər etməyə qadir olduğunu sübuta yetirdi. Bu fakt siyasi diaqnostika və proqnozlaşdırma aspekt­lərində son dərəcə vacib mənzərəni əks etdirirdi. Çünki faktiki olaraq Azərbaycan Respublikasının real gücünü ortaya qo­yurdu.

Bizcə, Azərbaycan Prezidenti bu faktlarla dünyaya maraqlı mesajlar vermişdir. İlk növbədə, Azərbayca­nın müstəqil dövlət olduğunu bir daha nümayiş etdirmişdir. Bunun əsasında Azərbaycan Respublikasının daim inki­şaf etdiyini göstərmişdir. Nəhayət, Azər­baycanın güclü dövlət üçün əhəmiyyətli olan əsas sahələrdə səmərəli proqram­lar həyata keçirmək qüdrətində olduğu­nu təsdiqləmişdir. 

Sonuncu tezis özündə daxili birliyi, iqtisadi inkişafı, enerji strategiyasının di­namik inkişaf etdirilməsini və ordu quru­culuğunun uğurlu olmasını ehtiva edirdi. İlham Əliyev bu böyük nailiyyəti liderlik keyfiyyətləri ilə Azərbacyanın real və­ziyyəti və qlobal geosiyasi dinamikanın düzgün nisbətini müəyyənləşdirmək və onun əsasında doğru proqnozlaşdırma aparmaq sayəsində əldə etmişdir. 

Nəhayət, 2020-ci ildə II Qarabağ savaşının timsalında Prezident İlham Əliyevin siyasi təhlili, diaqnozu və proq­nozlarının çox doğru olduğu əyani təs­diqini tapdı. Cəmi 44 gün çəkən Zəfər savaşı dövlət başçısının şəxsi yüksək keyfiyyətləri ilə siyasi-diplomatik fəaliy­yətin, real vəziyyətin və qlobal geosiyasi dinamikanın tarixi sintezinə nail olmasını sübut etdi. Bundan başqa, hətta, XXI əsr üçün nəzəri və praktiki yenilik sayılan bir özəlliyi Azərbaycan Prezidenti göstərdi. Biz İlham Əliyevin nümunəsində eksk­lüziv olaraq dövlət başçısı, Ali Baş Ko­mandan və intensiv informasiya mühari­bəsində mücadilə edən lider – siyasətçi – diplomatı gördük.

Müasir politoloji nəzəriyyələrdə lide­rin yuxarıda vurğulanan keyfiyyətlərinin uğurlu olmanın başlıca parametrləri ol­duğu haqqında kifayət qədər fakt və təh­lillər mövcuddur. Məsələn, politoloqlar XXI əsr üçün liderin kommunikativliyinin həlledici olması barədə fikirlər irəli sü­rürlər. Səbəbi ondan ibarətdir ki, müasir geosiyasi dinamika olduqca sürətli və riskli dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Hər hansı təhlil və proqnoz faktiki olaraq qısa müddət üçün keçərlidir. Bundan başqa, müxtəlif istiqamətlərdən fərqli və gözlənilməz təsirlər istisna edilmir. 

Bu cür sürətli və dəyişkən dinamika­nı adekvat olaraq nəzəri qiymətləndir­mək mümkün deyilsə, onu yalnız liderin şəxsi qabiliyyətləri kompensasiya edə bilər. Onun yolu isə danışıqlar masasın­da, müzakirələrdə və hətta mübahisələr­də liderin fəaliyyətindən keçir. 

Kifayət qədər savadlı, yüksək dip­lomatik keyfiyyətlərə malik, uzaqgörən, məntiqli və inamlı lider lazımdır ki, qarşı tərəflə müzakirələrində həm siyasi ritori­kanı gözləsin, həm də ədalətli və məntiqi fikirləri ilə onu cəlb edə bilsin. Politoloq­lar vurğulayırlar ki, İlham Əliyev məhz bu keyfiyyətləri sayəsində dünyanın ən güclü liderlərini belə inandıra bilmişdir! Burada mütləq vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan Prezidenti 2003-cü ildən bu yana öz liderlik qüdrətini ardıcıl, davamlı və addım-addım dünyanın güclü dövlət­lərinin başçılarına sübut etmişdir. Fakt­lara baxaq.

XXI əsrin başlanğıcında Rusiya, İran, ABŞ və Avropa liderləri özlərini Azərbay­cana qarşı bir qədər fərqli aparırdılar. İlham Əliyev həm ikitərfli görüşlərdə, həm də müxtəlif tədbirlərdə mövqeyini elə tutarlı izah etdi ki, onların hər biri nə­ticədə fikirlərini ciddi surətdə dəyişdilər. Məsələn, Aİ rəsmiləri Azərbaycanla Er­mənistan arasındakı münaqişədə Azər­baycanın haqlı olduğunu qəbul etdi. Məhz İlham Əliyevin gərgin siyasi-diplo­matik mücadiləsi müsbət nəticəni verdi. Buna paralel olaraq, Rusiya rəhbərliyi ilə mütəmadi müzakirələr İlham Əliye­vin səmimi, səviyyəli və prosesləri çox gözəl bilən lider olduğuna rəsmi Mosk­vanı inandırdı. Təhlil göstərir ki, bu cür yüksək kommunikativlik qabiliyyəti və diplomatik məharəti sayəsində Azərbay­can Prezidenti Ermənistan məsələsində Rusiya rəhbərliyinin mövqeyini dəyişə bilmişdir. 

İranla münasibətlərdə də kifayət qə­dər səmərəlilik nümayiş etdirən Azər­baycan Prezidenti dəfələrlə regionu təxribatçı hərəkətlərdən xilas etmişdir. İkinci Qaqabağ savaşı zamanı da İlham Əliyevin İrana qarşı təmkinli münasibəti bir sıra fəlakətlərin qarşısını almışdır. 

Türkiyə məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İlham Əliyev Heydər Əliyev xəttini inkişaf etdirərək Türkiyə rəhbərliyi ilə çox sıx münasibətlər qurmuşdur və indi Prezident R.T.Ərdoğanla Azərbay­can Prezidentini həm də şəxsi qardaşlıq və dostluq birləşdirir. 

Bütün bunlar, hər şeydən öncə, İlham Əliyevin lider kimi yüksək ünsiyyət qabi­liyyəti, kommunikasiya qurmaq bacarığı, fikrini qarşı tərəfə sübut etmək qüdrəti və yüksək iradi keyfiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru