Trampın isə məhkəmə araşdırmaları bitmir

ABŞ-da noyabr ayında keçiriləcək prezident seçkilərinin ilk mərhələ­si sürprizlər ilə diqqət çəkir. Son günlərə qədər, demək olardı ki, istər Respublikaçılar, istərsə də Demokratlar partiyalarının əsas namizədləri bəllidir. Çünki bir çox ştatda keçirilən praymerizlərdə əsas namizədlər Co Bayden və Donald Tramp qalib gələrək sonrakı mübahisələr üçün yer qoymadılar. Buna baxmayaraq, alternativ namizədlərin – demokrat­lardan Din Fillisin və respublikaçılardan Nikki Heylin perpektivləri də yaxşı bir şey vəd etmir. 

Seçki marafonunun əsas ciddi siyasi fiqurlarından biri, təbii ki, hazırkı 81 yaşlı Prezident Co Bayden sayılır. Namizəd-prezidentin yaşını təsadüfən xa­tırlatmadım. Çünki demokratların 2024-cü il prezident seçkilərində bəlkə də ən zəif nöqtəsi onların namizədinin məhz yaşı və bu yaşla əlaqədar əqli-sağlamlıq durumudur. Bu haqda bir qədər sonra.

“The Wall Street Journal” nəşri sosi­oloqlara istinad edərək yazır ki, seçkilər yaxınlaşdıqca Amerika vətəndaşlarının daha çox hissəsi artıq Ağ evin hazırkı sahibini millətin gələcək lideri kimi gör­mək istəmir. 

Nəşrin yazdığına görə, amerikalı­lar Baydenə, təkcə yaşına görə deyil, həm də güclü lider nüfuzuna malik ol­madığına görə prezident kimi baxmırlar. Sosioloqlar deyirlər ki, seçicilər arasın­da ABŞ-ın hazırkı prezidenti haqqında belə mənfi rəyin formalaşmasında onun iqtidarda olduğu dönəmdə buraxdığı səhvlərin rolu az olmayıb.

Jurnalistlər hesab edirlər ki, Bayde­nin bəzi siyasi qərarları uğurlu olsa da, amerikalılar onu “beynəlxalq səviyyəli dövlət xadimi, millətin ilhamvericisi və danışıqlar ustası” kimi görmürlər. “Bay­denin səhvləri ona qarşı münasibətin formalaşmasına, əvvəlki prezidentlərin səhvlərinin onların imicinə təsir etdiyin­dən daha çox təsir edə bilər. Əlbəttə, təkcə ona görə yox ki, Bayden 81 yaşın­dadır və ölkənin ən yaşlı prezidentidir, həm də ona görə ki, o, güclü lider obrazı yaratmayıb və seçicilərlə emosional ün­siyyət qura bilməyib”. 

Amma məsələ bununla bitmir. Yan­varın 10-da məlumat yayılmışdı ki, Bay­denin 2017–2020-ci illərdə şəxsi ofis kimi istifadə etdiyi analitik mərkəzdə onun vitse-prezidentlik dövründən qa­lan məxfi sənədlər aşkarlanıb. Amerika mediasının yaydığı məlumata görə, ta­pılan sənədlər arasında Ukrayna, İran və Britaniya ilə bağlı ABŞ kəşfiyyatının bəzi məruzə qeydləri və brifinq materi­alları da olub. Amerika lideri bəyan edib ki, tapılmış sənədlər onun üçün gözlə­nilməz haldır və təhqiqatla əməkdaşlığa hazırdır. 

Çox keçmədi ki, siyasətçinin kömək­çiləri onun Deliverdəki evindən də məxfi sənədlər aşkar etdilər. Onların sayı və məzmunu açıqlanmadı. Yanvarın 12-də Ədliyyə Nazirliyi Baydenin evində və keçmiş ofisində “məxfi sənədlərin qanunsuz saxlanılmasını” araşdırmaq üçün Merilend ştatının keçmiş federal prokuroru Robert Huru xüsusi prokuror təyin etdi. 

Baydenin dövlətə məxsus məxfi sənədlər saxlaması ilə əlaqdar aparılan təhqiqatdan sonra xüsusi prokuror Hu­run hazırladığı 345 səhifəlik hesabatda ABŞ prezidenti “yaxşı niyyətli, yaddaşı pis olan yaşlı adam” adlandırılıb, lakin haqqında cinayət işi qaldırılmasına lü­zum görülməyib. Hesabatda deyilir ki, müstəntiqlərlə ünsiyyətdə olarkən Bayden oğlunun ölüm tarixini belə xa­tırlaya bilməyib. Təhqiqat zamanı ABŞ Prezidenti ədəbsiz ifadələr işlətməklə bu xəbərə mənfi reaksiya verib. O, hət­ta prokurorun onun oğlunun ölümü ilə bağlı mövzuya toxunmasına cəsarət etməsindən hiddətlənib. 

“The Wall Street Journal” qəzeti vurğulayır ki, xüsusi prokuror Robert Hurun sözügedən hesabatı Ağ evin də hiddətinə səbəb olub. Demokratlar Par­tiyasının narazılığına Baydenin seçki kampaniyasının gələcəyi ilə bağlı qorxu səbəb olub.

Xüsusi prokurorun hesabatından dərhal sonra Co Bayden xalqa əvvəl­cədən elan olunmamış müraciətlə çıxış edib. Prezident onun yaddaş problem­ləri ilə bağlı sözlərin yer aldığı xüsusi prokurorun hesabatını kəskin şərh edib və bildirib ki, yaddaşı yaxşıdır və məs­ləhətə ehtiyacı yoxdur. 

Bayden qəzəblə deyib: “Mən nə et­diyimi bilirəm. Mən... bu ölkəni ayağa qaldırdım. Onun tövsiyələrinə ehtiyacım yoxdur".

Demokratların prezidentliyə na­mizədlərinin şansını sual altında qoyan təkcə bu insident deyil. Bu ərəfədə res­publikaçıların keçmiş namizədi, ameri­kalı siyasətçi Vivek Ramasvami X sosi­al şəbəkəsindəki səhifəsində açıqlama verib ki, Co Baydenin yerini ABŞ-ın keçmiş birinci xanımı Mişel Obama tu­tacaq. O, yazıb: “Bayden Demokratların namizədi olmayacaq. Mişel Obamaya hazırlaşın”.

Siyasətçinin sözlərinə görə, Bayden seçkilərdə iştirak edə bilməz, çünki ABŞ Ədliyyə Nazirliyi onun məxfi sənədlərlə düzgün davranmaması barədə hesabat yayıb. O, “bu faktın Baydenin prezident­liyə namizəd olmasına mane olduğunu” vurğulayıb və bildirib ki, buna görə də Demokratlar Partiyası Baydeni prezi­dentlik yarışından kənarlaşdıracaq.

Yeri gəlmişkən, bundan əvvəl Ra­masvami Baydeni Ukrayna bayrağının rənglərinə uyğun qalstuk taxdığına görə ələ salmışdı. O qeyd etmişdi ki, Amerika prezidentindən fərqli olaraq hətta Uk­rayna lideri belə qalstuk taxmır və bu, onların münasibətlərinin xəstə psixo­logiyasına dəlalət edir. 

“New York Post” qəzeti sanki bütün bunların təsdiqi kimi yazır: “ABŞ-ın keç­miş prezidentləri Barak Obama və Do­nald Trampın şəxsi həkimi, Nümayən­dələr Palatasının üzvü Ronni Cekson bildirib ki, Co Bayden “prezidentliyə namizədliyini irəli sürməzdən əvvəl bir sıra sağlam düşüncə sınaqlarından keçməlidir”. 

Cekson Baydenin bir yox, bir neçə yoxlama testindən keçməsinin vacib olduğunu vurğulayıb: “Onun obyektiv, sənədləşdirilmiş bir sıra koqnitiv test­lərdən keçməsinə və nəticələrin onun həkimi tərəfindən Amerika xalqına çat­dırılmasına ehtiyacı var”.

Bununla belə, həkim Cekson Bay­denin alzheimer xəstəliyindən əziyyət çəkdiyinə inanmadığını da vurğulayıb və qeyd edib ki, Amerika liderinin prob­lemləri onun yaşı ilə bağlıdır. Baydenin unutqanlığı və sayıqlamaları o demək­dir ki, o, “ABŞ-ın nüvə silahlarına ca­vabdeh olmamalıdır, həmçinin bütün dünyada insanların taleyinə təsir et­məməlidir”.

Bunlar kifayət qədər tutarlı arqu­mentlərdir və yəqin ki, həqiqətən, De­mokratlar Partiyasının elitası bütün bunları nəzərə alaraq yeni namizəd haqqında düşünməli olacaq. 

Respublikaçıların namizədi Donald Trampa gəldikdə isə, onun da prob­lemlərinin olmadığını söyləmək doğru olmazdı. 

Xatırladaq ki, bir neçə ay əvvəl Trampın rəqibləri onu seçkidən kənar­laşdırmaq üçün bəhanələr axtarmağa başladılar. Daha sonra Amerika Kons­titusiyasının 3-cü maddəsinin 14-cü düzəlişi əsasında eks-prezidenti seçki­dən kənarlaşdırmaq kampaniyası geniş vüsət almağa başladı. Bu düzəliş vətən­daş müharibəsindən sonra qəbul edilib. O, qanuni hakimiyyətə qarşı hər hansı üsyanı dəstəkləyən şəxslərin yüksək vəzifə tutmasını qadağan edir. Lakin bu sənədin müxtəlif şərhləri ilə əlaqədar olaraq, düzəlişin eks-prezidentə şamil olunub-olunmaması prinsipial suallar yaradır.

Ümumilikdə, 2023-cü ilin fevral ayından etibarən Trampı seçkidən kənarlaşdırmaq üçün 34 ştatın məh­kəmələrində iddialar qaldırılıb. Ameri­ka ştatlarında müxtəlif yurisdiksiyaların əksər məhkəmələri Donald Trampın əleyhdarlarının arqumentlərini kifayət qədər inandırıcı saymayıb. Bununla belə, Kolorado Ali Məhkəməsi gözlə­nilmədən dekabrın 19-da qərar veib ki, Trampın prezident vəzifəsini tutmaq hüququ yoxdur və o, yerli praymeriz­lərdə iştirak edə bilməz. Buna görə də prezident seçkilərində onun adı ştatın bülletenində yer almayacaq. Hakimlər belə nəticəyə gəliblər ki, Tramp Bay­denin prezident kimi təsdiqlənməsinin qarşısını almaq üçün 6 yanvar 2021-ci ildə tərəfdarlarını Kapitoliyə hücuma sövq etməklə “qiyam qaldırıb”. Eyni zamanda, hakimlər “naməlum əraziyə ayaq qoyduqlarını” etiraf edərək, ABŞ Ali Məhkəməsində məsələyə baxılana qədər qərarlarını dayandırıblar. Lakin Trampın vəkilləri 14-cü düzəlişin üçün­cü maddəsinin ona qarşı tətbiqinin mümkün olmadığını ciddi arqumentlərlə əsaslandırırlar. 

ABŞ Ali Məhkəməsi bir neçə gündür ki, bu məsələni araşdırır. Çox güman ki, məhkəmə Trampın Koloradoda seç­kilərdə iştirak hüquqlarını bərpa edəcək və ondan sonra bu məsələ bütün digər ştatlarda avtomatik olaraq gündəmdən çıxarılacaq. Cümə axşamı hakimlər qi­yama təhrik ittihamlarına birbaşa toxun­mayıb, işin digər aspektlərini müzakirə ediblər. Məsələn, baş hakim Con Ro­berts belə fikirdədir ki, “əgər Kolorado­nun mövqeyi dəstəklənərsə, çox sayda ştatlar belə deyə bilər: Demokratların namizədi kim olursa-olsun, siz seçki bülletenindən çıxarılmısınız. Digərləri isə respublikaçı namizədi qəbul edib deyəcəklər ki, sən seçki bülletenindən çıxarılmısan”. Məhkəmənin digər üzvü Brett Kavano deyib ki, demokratik prin­siplər hakimlərə ABŞ Konqresi tərəfin­dən verilmiş səlahiyyətlər olmadan hər hansı prezidentliyə namizədi kənarlaş­dırmağa imkan vermir. Bu artıq ciddi arqument sayıla bilər.

Məhkəmə iclasında Koloradodan olan altı seçicini təmsil edən və Trampı seçkidən kənarlaşdırmaq üçün məh­kəməyə müraciət edən Ceyson Mürrey israrla deyib: “Məhz eks-prezident ame­rikalıları səsvermə hüququndan məh­rum etməyə çalışırdı və burada söhbət qeyri-adi vəziyyətdən gedir. Seçkidən kənarlaşdırmaq qaydası 150 il ərzində fəaliyyətsiz qalıb. Bu da yanvarın 6-da baş verənlərə bənzər bir şey görməmə­yimizi göstərir... Konstitusiya imkan ver­mir ki, ona (Trampa- XQ) daha bir şans verilsin”.

Buna baxmayaraq, Kolorado məh­kəməsinin qərarına etiraz edən eks-pre­zidentin müdafiəçisi Conatan Mitçel də texniki arqumentlərə diqqət çəkib. Onun sözlərinə görə, qiyam və ya qiyamda iştirak etmiş keçmiş məmurların dövlət vəzifəsi tutmasını qadağan edən düzə­liş 45-ci prezidentə şamil edilmir. Bun­dan əlavə, o, təkidlə bildirib ki, ştatların Konqresin icazəsi olmadan bu qaydanı tətbiq etmək səlahiyyəti yoxdur.

Birbaşa yanvar hadisələri ilə bağlı verilən suala cavab olaraq C.Mitçel de­yib ki, konstitusiya standartlarına görə bunu çətin ki, çevriliş cəhdi hesab etmək olsun. “Çevriliş, ABŞ hökumətini zorakı­lıq yolu ilə devirmək üçün mütəşəkkil və birgə səy tələb edir... Hadisələr biabır­casına, cinayətkarcasına, qəddarcasına və s. törədilib, lakin bunu, qiyam, üsyan kimi qiymətləndirilmək olmaz”, – deyən vəkilin sözlərinə görə, Tramp tərəfdarla­rının Kapitoliyə hücumuna görə məsu­liyyət daşımır.

Qərar son nəticədə Donald Trampın xeyrinə verilərsə, bu, bir sıra oxşar id­dialara son qoyacaq. Məsələn, cənab Trampın səsvermə hüququna qadağa qoyulmuş Men ştatında da. Bu qərarın icrası da ABŞ Ali Məhkəməsi tərəfindən müvafiq qətnamənin qəbuluna qədər təxirə salınıb. 

Haqqında bəhs etdiyimiz ABŞ Ali Məhkəməsinin cümə axşamı keçirilən iclası, çox güman ki, bu il eks-prezi­dentin adının hallandığı yeganə məh­kəmə iclası olmayacaq. Ən azından, ötən çərşənbə axşamı Vaşinqtondakı dairə məhkəməsinin Trampın Ağ evin rəhbəri vəzifəsində işləyərkən törətdiyi iddia edilən cinayətlərə görə prezident toxunulmazlığından məhrum edilməsi qərarından apellyasiya şikayəti verəcə­yi gözlənilir. Müvafiq iddialar Trampın 2020-ci il seçkilərində uduzmasına bax­mayaraq, vəzifəsini qoruyub saxlama­ğa çalışmaqda, habelə məxfi sənədləri düzgün saxlamamaqda ittiham edən xüsusi prokuror Cek Smit tərəfindən qaldırıb.

Yeri gəlmişkən, əvvəldə qeyd et­diyimiz kimi, fevralın 9-da prokurorlar prezident Co Baydenə qarşı oxşar ci­nayətə görə (sənədlərin saxlanması qaydalarına əməl edilməməsi) ittiham irəli sürməmək qərarına gəliblər. Bu­nunla əlaqədar Respublikaçılar dər­hal Trampın “siyasi motivli ittihamlarla üzləşdiyini” və “ədliyyə sisteminin ikili standartlarını” tənqid edərək onun ox­şar vəziyyətdə olan siyasi rəqibi Co Baydenə qarşı daha xeyirxah davran­dıqlarına kəskin münasibət bildiriblər. 

İlqar RÜSTƏMOV
XQ