Çin–Avropa Dəmir Yolu Forumunda Orta Dəhlizə strateji yanaşma
Çinin Si’an şəhərində keçirilən “Çin–Avropa Dəmir Yolu II Beynəlxalq Əməkdaşlıq Forumu”nda Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TCITR) və Orta Dəhliz strategiyası əsas müzakirə mövzusuna çevrildi. Forum çərçivəsində Çin Dəmir Yollarının konteyner daşıma şirkəti CRCT Qazaxıstan, Azərbaycan və Gürcüstan dəmir yollarının ortaq müəssisəsi “Middle Corridor Multimodal Ltd”yə qoşulmaq barədə müqavilə imzaladı.
Qazaxıstan və Çin prezidentləri Orta Dəhlizin inkişafını strateji prioritet kimi qəbul edir. Forumda həmçinin “Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu Sifarişli İnkişafı üzrə Birgə Təşəbbüs” sənədi imzalanaraq marşrutun rəqəmsal məlumat mübadiləsi, tarif siyasətinin yaxşılaşdırılması, infrastruktur yatırımının artırılması və “yaşıl logistika” prinsiplərinin tətbiqi ilə bağlı razılıq da əldə edildi. Ümumilikdə, iştirakçılar Asiya–Avropa ekspres dəmir yolunun səmərəliliyinin artırılmasını, yüklərin həcmcə genişləndirilməsini, müasir logistika sisteminin qurulmasını və multimodal nəqliyyat əlaqələrinin möhkəmləndirilməsini vacib hesab etdilər.
Orta Dəhliz, yəni TCITR, Çin–Qazaxıstan sərhədindən başlayaraq Qazaxıstan, Xəzər dənizi (Azərbaycan limanı vasitəsilə), Azərbaycan, Gürcüstan üzərindən Avropaya çıxan qısa və sürətli marşrutu əhatə edir. Bu koridor Mərkəzi Asiya və Avropa arasında quru bağlantısını təmin edən ən əlverişli marşrut sayılır və Azərbaycanın Rəşt–Əsfənd (Bakı) neft boru kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolu ilə birləşməsi sayəsində mühüm tranzit mərkəzinə çevrilir. Orta Dəhlizdən istifadə sürətlə artmaqdadır. Son 10 ildə Qazaxıstan ilə Çin arasında yük daşımaların həcmi 4,5 dəfə çoxalaraq rekord səviyyəyə çatıb və 2024-cü ildə 32 milyon tona yaxınlaşıb. Qazaxıstan və Çin arasında yük dövriyyəsinin 2025-ci ildə 35 milyon tona çatacağı proqnozlaşdırılır, bu ilin ilk 10 ayında artıq 29 milyon tonu ötüb və ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 11 faiz artım qeydə alınıb. Konteyner daşımaları da kəskin artıb: Lianyungang, Xorqos, Si’an kimi logistika qovşaqlarında formalaşan mərkəzlərin sayəsində son 10 ildə konteyner tranziti beş dəfədən çox artaraq 1.4 milyon TEU-nu keçib.
Hazırda Orta Dəhliz üzrə çəkilən maneələrin aradan qaldırılması üçün Bakı limanında yeni intermodal terminallar, Qazaxıstan sərhədində isə dəmir yollarının genişləndirilməsi işləri davam edir. Məsələn, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı (Alat) və Qazaxıstanın Aktau/Kuryk limanlarının tranzit imkanları artırılır.
Orta Dəhliz həm də geopolitik baxımdan əhəmiyyətlidir. Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizində yaranan gərginliklər fonunda Qərb və Asiya arasında sanksiyalardan azad alternativ yol olaraq diqqəti çəkir. Bu marşrutla Avropa bazarlarına çıxan Çin şirkətləri üçün logistik xərclər azalır və çatdırılma vaxtı qısalır. Nəticədə Orta Dəhliz layihəsinin təşviqi Avrasiya logistika inteqrasiyasına təkan verir, qitələrarası ticarəti və investisiyaları artırır.
Orta Dəhlizdə Azərbaycan mərkəzi tranzit ölkə kimi çıxış edir. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun reabilitasiyası və gücləndirilməsi sayəsində BTQ-nin ötürücülük qabiliyyəti 2019-cu ildə təxminən 1 milyon tondan 5 milyon tona çatdırılıb. Bu da ixrac-idxal həcmini artırmaqla Azərbaycana yeni tranzit yüklər cəlb edir və ərazisinin strateji rolunu gücləndirir. Eyni zamanda, Azərbaycan Xəzər dənizi vasitəsilə Türkiyə və Mərkəzi Asiya arasında quru körpüsü rolunu gücləndirir.
Azərbaycan liman infrastrukturu da sürətlə inkişaf etdirilir. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının inkşaf planına əsasən, ilk mərhələdə ümumi yük dövriyyəsi 15 milyon tona və konteyner tutumu 100 min TEU-ya yüksəldilib. İkinci mərhələnin tamamlanmasından sonra bu göstəricilər müvafiq olaraq 25 milyon tona və 500 min TEU-ya çatacaq. Xüsusilə, 2024-cü ilin noyabrında Azərbaycan, Qazaxıstan və Çin üçtərəfli investisiya şirkəti quraraq Bakı (Alat) limanında 40 hektarlıq intermodal terminal inşasına başladılar. Bu terminal konteyner tutumunu artıraraq Çin–Avropa marşrutunda konteyner qatarlarının həcmcə genişlənməsinə, xərclərin azalmasına və yüklərin yenidən yüklənmə müddətinin qısaldılmasına xidmət edəcək.
Azərbaycan hökuməti nəqliyyat-logistika infrastrukturuna yatırım üçün xarici sərmayəyə açıqdır. ADY və “Port of Baku” rəhbərliyi ilə Çin “Xi’an Free Trade Port” və Qazaxıstan Dəmir Yolları ilə çoxsaylı görüşlər keçirilmiş, yeni layihələr müzakirə olunmuşdur. Rəqəmsal informasiya sistemlərinin tətbiqi, tariflərin harmonizasiyası və “yaşıl logistika” təşəbbüsləri Azərbaycanın digər ölkələrlə birgə strateji layihələrdə prinsipial olaraq vurğulanır. Bütün bu tədbirlər Azərbaycanın Avrasiya nəqliyyat şəbəkəsinin mərkəzi hissəsi kimi etibarını və investisiya potensialını artırır.
Azərbaycan-Çin əməkdaşlığı da güclənir. Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) rəhbərliyi bildirir ki, Çin Azərbaycanın strateji ticarət tərəfdaşı olmaqla yanaşı, etibarlı logistika müttəfiqidir və ortaq multimodal layihələr bütün regionda yolların diversifikasiyasına və yüklərin artımına xidmət edir. Ticarət həcmləri ilə yanaşı, nəqliyyat axınlarında da artım müşahidə olunur. Qeyd edək ki, bu ilin yanvar-oktyabrında Azərbaycan dəmiryolu ilə 6 milyon tondan çox beynəlxalq yük daşımışdır. Azərbaycan-Qazaxıstan münasibətləri çərçivəsində Orta Dəhliz layihələrinə sərmayə qoyuluşu artmaqdadır. Bu, qarşılıqlı ticarət həcminin genişlənməsi ilə də müşayiət edilir. Məsələn, bu ilin 3 rübündə Azərbaycan Qazaxıstan bazarından buğda idxalını əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Həmçinin iki ölkə yeni yük tranzit imkanlarını gələcəkdə Zəngəzur dəhlizi kimi infrastruktur layihələri ilə prioritetləşdirir.
Nəticə etibarilə, Transxəzər Marşrutu üzrə beynəlxalq əməkdaşlıq və forumlarda əldə olunmuş razılıqlar Orta Dəhliz layihəsini yeni mərhələyə daşıyır. Azərbaycanın strategiyası nəqliyyat-logistika sahəsində investisiyaları genişləndirərək özünü Asiya ilə Avropa arasında əsas tranzit qovşağı kimi möhkəmləndirməkdir. Limanların, dəmiryollarının və multimodal terminal infrastrukturlarının genişlənməsi, habelə Qazaxıstan və Çinin birgə layihələri Azərbaycanın qlobal ticarət marşrutunda rolunu artırır. Bu amillər Azərbaycanın iqtisadi potensialını yüksəldir, xarici sərmayəni cəlb edir və Orta Dəhliz marşrutunun regional əhəmiyyətini gücləndirir.
Ruslan ATAKİŞİYEV,
İqtisadi Resursların Öyrənilməsi Mərkəzinin sədri, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru
Ümumiyyətlə, son dövrlərdə Azərbaycanın xarici iqtisadi fəaliyyətində görürük ki, Orta Asiyanın tranzit əhəmiyyəti daha da güclənir və Azərbaycan da, demək olar ki, artıq bu regionun bir hissəsi kimi bu istiqamətdə fəaliyyətini genişləndirir. Çünki Orta Asiya yaxın gələcəkdə qlobal ticarət və kommunikasiya baxımından strateji bir regiona çevriləcəkdir.
Çin və Avropa bu bölgəyə artan diqqətlə yanaşır. Geniş miqyasda baxsaq, inkişaf perspektivləri və qarşılıqlı əlaqələr daha da dərinləşir. İki region arasında iqtisadi və ticarət münasibətləri güclənir, bunun fonunda isə Orta Dəhlizin rolu sürətlə artmaqdadır. Bu prosesdə dəmir yolu nəqliyyatının xüsusi çəkisi əhəmiyyətlidir.
Qeyd edim ki, TCITR-nin tranzit həcmi də ildən-ilə genişlənir. Ötən il Transxəzər marşrutu üzrə nəqliyyat həcmi 62 faiz artaraq 4.5 milyon tona çatıb. Bu həcm 2022-ci ildə 1.5 milyon tondan 2023-də 2.8 milyon tona yüksəlmişdi. Marşrutun gələcək potensialı böyükdür. Hökumətlər Orta Dəhliz vasitəsilə daşınan yük həcmini 2027-ci ilə 10 milyon tona, 2030-cu ilə 11 milyon tona çatdırmağı planlaşdırırlar.
Azərbaycanda da bu istiqamətdə son dövrlərdə dəmir yolu nəqliyyatı üzrə islahatlar həyata keçirilir. Xüsusilə, rels xəttləri yenilənir, texniki imkanlar genişləndirilir ki, daşımalar həm daha sürətli, həm də təhlükəsiz və keyfiyyətli şəkildə həyata keçirilsin.
Çin–Avropa dəmir yolu marşrutunun Orta Asiyadan keçərək Azərbaycan üzərindən Avropa bazarlarına çıxarılması Azərbaycanın bu zəncirin əsas halqasına çevrilməsi deməkdir. Təbii ki, Çin və Qazaxıstan arasında yükdaşımaların 4,5 dəfə artması fonunda bu logistik axının Azərbaycana təsiri də nəzərəçarpacaqdır. Nəticə etibarilə, Azərbaycanın da daşımalar sahəsindəki həcmi və əhəmiyyəti artacaq, bu isə ölkəyə iqtisadi və strateji baxımdan əlavə üstünlüklər qazandıracaq.
Nurlan ABDALOV
XQ
