Azərbaycan – Ermənistan münasibətlərinin nizamlanmasında vasitəçi qismində çıxış edən konkret dövlətlər və siyasi bloklar hazırda nəzərlərini sülhə nailolmadan daha çox, Zəngəzur dəhlizinin açılması və bu yola nəzarət məsələlərinə yönəldiblər. Sanki böyük güclər bu yolun strateji əhəmiyyətini dərk etdikcə, ona nəzarət uğrunda mübarizənin yeni üsullarını arayırlar. Cənubi Qafqaz nizamlamasını müəyyən mənada ikinci plana keçirmiş, qlobal maraqların kəsişmə nöqtəsinə çevrilmiş Zəngəzur dəhlizinə maraq daha çox hiss olunmaqdadır. XXI əsrin yeni yanaşmaları ortadadır: iqtisadi maraqlar sülhün və demokratik dəyərlərin qorunmasına yönəlik meyilləri üstələyir. Nə qədər acı səslənsə də, bu gün Cənubi Qafqaz bölgəsinin üzləşdiyi durum budur. 

İlkin razılaşmalara korrektələr edilir

Ukraynada bir il beş aydır apardı­ğı “xüsusi hərbi əməliyyatlara” görə Qərbin çeşidli sanksiyalarına məruz qalan, iqtisadi böhranla üzləşən Ru­siya üçün Zəngəzur dəhlizi həyati əhəmiyyət kəsb edən yoldur. Moskva bölgədə kommunikasiyalara nəzarəti əlində cəmləməklə, öz iqtisadiyyatı ilə Türkiyə, İran və Yaxın Şərq ölkələrinin infrastrukturu arasında etibarlı körpü salmağa şans qazanmış olur. Bu mə­nada, Kreml həm bölgə ölkələri, həm də Zəngəzur yolundan yararlanacaq güclərlə əməkdaşlığa məcburdur. Məhz bu aspekti anladığına görədir ki, Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk Azərbaycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinlərinin iştirakı ilə Moskvada keçirilmiş üçtərəfli işçi qrupunun iclasında mühüm və müs­bət nəticələrin əldə olunması barədə açıqlama vermişdi. Mövzu ilə bağlı ötən sayımızda Zəngəzurun dəyişən müqəddaratından bəhs etmişdik. İndi onu da əlavə etməyi zəruri sayırıq ki, beş ay əvvəl Zəngəzur dəhlizinin açıl­ması mövzusunu müzakirə etməkdən yayınan İrəvan, indi nəinki bu layihənin qaçılmaz olduğunu qəbul edir, üstəlik, yola nəzarəti özünün həyata keçirmə­sindən danışır. 

Hayastan baş nazirinin bu qə­naətə gələnədək mövqe və baxışla­rını dəyişdiyinə diqqəti çəkən siya­si analitik Orxan Amaşov Zəngəzur dilemmasının əsas aspektləri üzrə Bakı və İrəvanın razılığa gəlmə eh­timalının böyüklüyündən söz açdı:

“Hesab edirəm ki, indi əsas məsələ Zəngəzur dəhlizinə kimin nəzarət etməsidir. Bu məsələ Bakı və İrəvan arasında dilemma sayılmır, İrəvan və Moskvanın münasibətlə­rinə aiddir. Bir tərəfdən nəqliyyat kommunikasiyaları üzərində döv­lətin suveren hüququ mövcuddur. Bu, Brüssel danışıqlarının əsas ele­menti hesab olunur. Digər tərəfdən, Rusiya hər şeyi özünün nəzarətində saxlamaq istəyir. Əslində, indi bu iki amil baş-başa gəlib. Bu situasiyada Ermənistanın özünü necə aparması maraqlıdır. İrəvan dəhlizə nəzarəti Rusiyaya vermək istəmir. Brüssel öz təzyiqlərini artırır və əmin olmaq istəyir ki, İrəvan səlahiyyəti Moskva­ya ötürməyəcək. Azərbaycan tərəfi isə məqsədəuyğun şəkildə hərəkət edir. Prinsip etibarilə Bakı hər iki va­riantla razıdır”.

Azərbaycan üçün bu razılaşmanın kim və hansı platforma tərəfindən qə­bul olunacağı elə də vacib deyil. Doğ­rudur, Moskva kənar aktorlardan təcrid olunmuş bir marşrut əldə etməyə ça­lışırdı. 2020-ci il 10 noyabr Bəyanatı­nın 9-cu bəndində Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvanı birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizinə nəzarətin Rusiya sərhədçilərinin və FTX-nin həyata ke­çirəcəyi öz əksini tapıb. Fəqət Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan hökumətlə­rarası işçi qrupunun son Moskva görü­şündə 10 noyabr bəyanatına İrəvanın xeyrinə korrektələrin edildiyi və bunun­la bağlı ilkin razılaşmanın əldə olundu­ğu barədə məlumatlar səsləndi. 

İrəvan təhlükəsizliyə zəmanət verməlidir 

Zəngəzur dəhlizi yeni sərnişin və yükdaşıma marşrutu olmaqla yanaşı, regionun bütün ölkələrinin maraqlarına xidmət edəcək. Bununla paralel olaraq, yeni yol həm də bölgədə möhkəm və davamlı sülhün təmin olunması, inkişa­fa təkan verməsi baxımından da ciddi əhəmiyyətə malikdir. Bu amili erməni iqtidarı dərk və qəbul etməyə başlayıb. İntəhası, Paşinyan hökumətinin razı­laşmadığı yeganə məsələ Zəngəzurun dəhliz statusu ilə bağlıdır. Digər as­pektlərdə ziddiyyətli məqamlar çözül­müş kimi görünür. 

Bakı üçün bir nömrəli priorite­tin Naxçıvana yolunun açılmasının olduğunu xüsusu vurğulayan bey­nəlxalq ekspert Fərid Şəfiyev təh­lükəsizliyin hansı üsul və qaydada təmin ediləcəyinin İrəvanın qərarın­dan asılı olacağını dedi:

“Azərbaycan üçün əsas məsələ ondan ibarətdir ki, Naxçıvana yo­lumuz açılsın. Bunu təmin etmək Ermənistanın öhdəliyidir və bu, üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndin­də əksini tapıb. Düzdür, bəyanatda təhlükəsizliyi Rusiya qoşunlarının təmin edəcəyi qeyd olunub, amma İrəvan artıq bundan imtina edib, yola özünün nəzarət edəcəyini bil­dirib. Sabah Azərbaycan vətəndaşı avtomobilində, yaxud qatarla həmin yoldan keçəndə onun təhlükəsizliyi­ni Ermənistan tərəfi təmin etməlidir. Mütləq müəyyən mexanizm yaradıl­malıdır. Yola kimin nəzarət edəcəyi danışıqlar nəticəsində dəqiqləşməli­dir. Ümumiyyətlə, bəzi məsələlər var ki, İrəvan və Moskva razılığa gəlmə­lidirlər. Misal üçün, Ermənistan iqti­darı ərazisində Rusiya qoşunlarının mövcudluğunu arzulamır. Paradoks isə ondan ibarətdir ki, ölkənin sər­hədlərini Rusiya hərbçiləri qoruyur, dəmir yolları da Kremlin idarəçiliyin­dədir. Bu məsələlərə aydınlıq gəti­rilməlidir. Çox güman yaxın vaxtlar­da İrəvan bununla bağlı mövqeyini açıqlayacaq”. 

Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı razılaş­ma gerçəkləşərsə, bu, Bakı və İrəvan arasında sülh sazişinin imzalanması prosesinə mühüm hazırlıq mərhələ­si sayılacaq. Azərbaycan dəfələrlə bəyan edib ki, həm sülhün əldə olun­ması, həm sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyası, həm də Zəngəzur dəhlizinin istifadəyə verilməsi ilə bağ­lı öz üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirməyə hazırdır və bu istiqamətdə konkret addımlar atır. Artıq ikitərəfli, üçtərəfli, eləcə də beştərəfli təmaslar­dan görünən budur ki, Bakının sülhə yönəlik xoş məramlı və ədalətli mövqe­yini İrəvan da qəbul etməyə başlayıb. Bu məqamın tərəfləri tezliklə yekun sazişə aparıb çıxaracağına inananların sayı artmaqdadır. 

Avropa İttifaqı“hücuma keçir”

Ermənistanın Azərbaycanla şər­ti sərhədinin o üzündə yerləşdirilən Avropa İttifaqının mülki missiyasının fəaliyytində son vaxtlar canlanma hiss olunmaqdadır. Bu da təsadüfi deyil. Fransanın və Almaniyanın dominant­lıq etdiyi Aİ rəhbərliyinin son açıqla­malarında mülki missiyanın ardınca Ermənistana hərbi müşahidəçiləri də göndərə biləcəyi ilə bağlı açıqlamaları diqqəti çəkdi. Avropa İttifaqının Qər­bi Zəngəzurda (Sünikdə) əməliyyat mərkəzlərinin yaradılması ilə bağlı son bəyanatı əslində Moskvanın Tehranın ardınca Qafanda baş konsulluq açmaq planına verilən reaksiyadır. Avropa güclərinin Aİ-nin mülki missiyası vasitə­silə Zəngəzur dəhlizinə yaxınlaşması perspektivə hesablanmış məqsədlərin­dən xəbər verir. Aİ-nin Ermənistandakı nümayəndəliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri Markus Ritter mülki missiyanın yaxın aylarda Cermuk, İcevan və Keşiş­kənddə üç əlavə əməliyyat mərkəzinin açılacağını və onların yaxın gələcəkdə istifadəyə hazır vəziyyətə gətiriləcəyini bildirib. Elə Ermənistan baş naziri Ni­kol Paşinyanın iki gün əvvəl bu layihə barədə dedikləri qərbli həmkarlarının açıqlamaları ilə üst-üstə düşür. Onun “bu, bölgədə iqtisadi, siyasi, eləcə də təhlükəsizlik mühitini dəyişəcək vacib layihədir”, – sözlərindən sonra müavini Mqer Qriqoryanın hökumətin iclasında Rusiya “Dəmir Yolları” QSC-nin törəmə şirkəti olan “Cənubi Qafqaz Dəmir Yol­ları” şirkətinin Arazdəyən–Culfa–Ordu­bad–Mehri–Horadiz dəmir yolunun Er­mənistan hissəsinin operatoru olacağı barədə açıqlaması maraqlı ehtimal və fərziyyələrə yol açır. 

Bu arada Almaniya Bundestaqının Beynəlxalq əlaqələr komissiyasının sədri Mixael Rott İrəvandakı çıxışında Kremlin Aİ-nin Ermənistandakı missi­yasının Rusiyanı bu ölkədən çıxarmaq olduğu ilə bağlı açıqlamasına cavab verib. Cənab Rott bildirib ki, Rusiya xa­rici işlər naziri özünün sonsuz imperia­list xarici siyasətini davam etdirir və öz təbliğatını yayır. 

Bütün hallarda qazanan tərəf Azərbaycan olacaq 

Göründüyü kimi, Cənubi Qafqaz­da mövqe və nüfuz uğrunda Rusi­ya–Qərb qarşıdurması açıq mübarizə mərhələsinə keçmək ərəfəsindədir. Mövcud şəraitdə Bakının diplomatik susqunluq nümayiş etdirmək taktika­sının ən doğru seçim olduğunu qeyd etməyə dəyər. 

“Mən yeni mərkəzlərin məhz geo­siyasi rəqabət kontekstində açıldığını istisna etmirəm”. Bu sözlər erməni po­litoloq Suren Surenyantsa məxsusdur. Yerli mediaya verdiyi açıqlamasında o bildirib ki, əslində, avropalı müşahidə­çilər də İran konsulluğunun artıq fəa­liyyət göstərdiyi və Rusiya konsulluğu­nun açılması nəzərdə tutulan Qafanda yerləşir. “Aİ-nin monitorinq missiyası müəyyən çəkindirici rol oynasa da, nə ritorikası, nə də hakimiyyətin öncədən elan etdiyi fəaliyyəti ilə Azərbaycana kifayət qədər təsir gücünə malik deyil”. S.Surenyantsın bu sözlərinin isə fakta və reallığa söykəndiyinə şübhə yoxdur. 

İndi bütün yollar böyük güclərin ma­raqlarının kəsişdiyi Cənubi Qafqaza gə­tirir. Yeni reallıqların astanasında olan bölgənin hazırda ən güclü və sabit ölkə­si isə Azərbaycandır. Böyük maraqların necə və hansı miqyasda toqquşacağın­dan asılı olmayaraq, bu qarşıdurmada udan tərəf məhz Azərbaycan olacaq. 

İmran BƏDİRXANLI, “Xalq qəzeti”