Ermənistanın paytaxtı İrəvanda səfərdə olan Almaniya Bundestaqının Xarici əlaqələr komissiyasının sədri Mixael Rott Avropa İttifaqının mülki monitorinq missiyasını ərazisinə dəvət etdiyinə görə Ermənistana təşəkkürünü bildirib və vurğulayıb ki, Azərbaycanın da həmin missiyanın öz tərəfində fəaliyyət göstərməsinə razılıq verəcəyinə ümidlidir. Sözügedən missiyanın rəhbəri Markus Ritter isə deyib ki, daha üç nöqtədə yeni əməliyyat mərkəzləri açacaqlar. Onun sözlərinə görə, müşahidəçilər işə başlayandan bəri ilk üç ay ərzində, ümumilikdə, 300-dən çox patrul həyata keçirib, hər həftə 3800 kilometr məsafə qət ediblər... 

Aydınlıq gətirək. Söhbət Aİ-nin Azərbaycan–Ermənistan sərhədinin Ermənistan tərəfində fəaliyyət göstərən mülki missiyasından gedir. O missi­yadan ki, ölkəmiz onun öz ərazisində fəaliyyətinə razılıq vermir. Söhbət həm də o missiyadan gedir ki, Ermənista­nın özündə belə ona birmənalı müna­sibət yoxdur. Ölkədə müşahidəçilərin səmərəsizliyi barədə fikirlər səsləndiri­lir. Görünür, avropalılar erməni siyasilə­rin gözləntilərini doğrultmurlar...

***

Qeyd edək ki, ümumən missiya məntiqi Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanla 2022-ci il oktyabrın 6-da Aİ Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin va­sitəçiliyi, Fransa Prezidenti Emmanuel Makronun iştirakı ilə keçirilmiş Praqa sammiti zamanı gündəmə gəlmiş­di. Məsələnin təşəbbüskarı Makron idi. İdeya ilk baxışdan Fransa ermə­nipərəstliyinin təzahürü kimi meydana çıxmışdı. Əvvəl missiyanın tərkibinin, təxminən, iyirmi nəfər olacağı bildirilsə də, sonradan bu sayın dəfələrlə art­dığını gördük. Üstəlik, müşahidəçilər arasında fransız jandarmların və alman polislərin olacağı da yaranmış gərgin­liyə xüsusi rəng qatdı. Elə təəssürat formalaşdı ki, Qərb, konkret olaraq Aİ bölgədə hərbi mövcudluq barədə düşü­nür. Hətta say baxımından genişləndi­riləcəyi bildirilən missiyanın üzvlərinin silahlandırılaraq, erməni hərbçiləri ilə birlikdə Azərbaycan Ordusuna qarşı döyüşmək potensialına dair baxışlar da tirajlanmağa başlandı. 

O da məlumdur ki, Ermənistan hakimiyyəti avropalı müşahidəçiləri Azərbaycanla sülhdən yayınmaq üçün manipulyasiya vasitəsinə çevirmək istədi. Həmçinin, rəsmi İrəvanın təqdi­matındakı ayrı-ayrı epizodlar göstərdi ki, baş nazir Nikol Paşinyan administ­rasiyasının məqsədi missiyanı Bakının mümkün təcavüzü zamanı beynəlxalq ictimai sipər kimi istifadə etməkdir. Nikol və tərəfdarları bu tezisi o qədər yüksək səsləndirdilər ki, Aİ öz imicini və Azərbaycanla digər sahələrdəki əmək­daşlığını düşünməli oldu. Nəticədə, müşahidəçilərin hansı məqsədlə Ermə­nistan ərazisinə gəldikləri mövzusunda düzgün rəy formalaşmadı. İndi missiya rəhbəri Ritter deyir ki, müşahidəçilər avtomobillərlə, ümumilikdə, 3800 kilo­metr yol sürüblər (spidometrlə ölçürlər­miş – red.). Bunun və 300 patrul reysi reallaşdırmağın hesabatlılığa dəxli var­mı? Cənab Ritter nə deməlidir? Heç nə. Onu anlamaq lazımdır. Axı, bildirə bilməz ki, müşahidəçilər Ermənistan ərazisində piknik ediblər. Hərçənd...

Əlbəttə, Almaniya Bundestaqının komissiya sədri M.Rottun ümidi pik­nik məkanının Azərbaycan ərazisini də əhatə etməsi ilə əlaqədar deyil. Bu yerdə Aİ müşahidə missiyasının Ermə­nistandakı gerçək fəaliyyəti ilə bağlı bu ölkə mediasında yer almış bəzi bil­gilərə diqqət yetirək. Həmin bilgilərdə iddia olunur ki, müşahidəçilər sərhəd bölgələrdə yaşayan ermənilər arasın­da sorğu keçirir, sadə insanların azər­baycanlılara münasibətlərini öyrənirlər. Əsas məqamlardan biri isə odur ki, sorğu 1991-ci ilədək soydaşlarımızın yaşadıqları bölgələrdə aparılır və nə­ticəyə gəlinir: iki xalq vaxtilə bir-birilə normal keçinib, azərbaycanlılarla er­mənilər müştərək yaşaya bilərlər və s. Bu barədə bir azdan...

***

Qeyd edək ki, missiya söhbəti mey­dana çıxanda, Rusiyanın ona münasi­bəti sərt olmuşdu. Ölkənin xarici işlər naziri Sergey Lavrov avropalı müşa­hidəşiləri bölgədə “əlavə qıcıqlandırı­cılar” adlandırmışdı. Azərbaycanın da məsələyə pozitiv münasibət bəsləmə­diyini vurğuladıq. Bu baxımdan, dövlə­timizin başçısı İlham Əliyevin mayın 28-də Laçında öz yurd-yuvasına dönmüş rayon sakinləri ilə görüşündə səsləndir­diyi fikirlər də var. Cənab İlham Əliyev diqqəti Ermənistanın xaricdən gözlən­tilərinə yönəldərək, kənar qüvvələrin İrəvana kömək etməyəcəyini vurğula­mışdı: “Hələ ki, Ermənistanın de-fakto olmasa da, hüquqi cəhətdən müstəqil­liyi var, hələ ki, Ermənistan sərhədləri anlayışı müəyyən mənada qəbul edilir. Onlar bizim şərtlərimizi qəbul etməlidir­lər. Delimitasiya istəmirlərsə, olmasın delimitasiya. Onda nə olacaq, harada desək, sərhəd də orada olacaq. Onlar bilirlər ki, biz bunu edə bilərik. Heç kim onlara kömək etməz, nə Avropadan gələn pensiyaya çıxmış Fransa polislə­ri, nə də başqaları, heç kim”.

Yəni, Azərbaycan Prezidenti həm də bildirdi ki, İrəvan avropalı müşahidə­çilərə güvənib təxribata əl atmasın. Əks halda, ölkənin hazırkı sərhəd anlayışı və müstəqilliyi əldən gedə bilər. Yəqin, eyni zamanda, buna görədir ki, missiya ehtiyatlıdır, özünün hansısa formada alətə çevrilməsinə imkan vermir. Bir qə­dər əvvəl haqqında söz açdığımız sor­ğu fəaliyyətinə nəzər salsaq da, deyə bilərik ki, müşahidəçilər bölgəyə erməni alətinə çevrilmək üçün gəlməyiblər. Hər halda, alət olmaq istəsələr, məqsəd­lərini əvvəldən ortaya qoyub fəallıq göstərərdilər. Digər tərəfdən, onu da vurğuladıq ki, Aİ-nin, bütövlükdə Avro­panın Azərbaycanla enerji sahəsində ciddi əməkdaşlığı var və onun ermə­ni avantürasına qurban verilməsində məntiq yoxdur. 

***

Bu yerdə yenidən Lavrovun Aİ-nin Ermənistandakı missiyasına yönələn “bölgədə qıcıqlandırıcılar” deyimi üzə­rinə qayıdaq. Şübhəsiz, bu deyimdə Qərbin Rusiyanı Cənubi Qafqazdan çıxarmaq məqsədindən duyulan əndişə var. Mövcud məqam istər Kremlin təm­silçiləri, istərsə də Rusiyanın müxtəlif siyasi dairələri tərəfindən dəfələrlə vur­ğulanıb. Bu xüsusda Ermənistana qarşı xoşagəlməz ifadələr gündəmə gəlib və gəlməkdədir. Görünür, Lavrov Rusiya­nın qıcıqlanması kimi lokal mahiyyətə siyasi-ictimai məzmunlu genişlik qa­zandırmağı düşünürmüş və istəyinə nail olub. 

Diqqət yetirək, hazırda Azərbay­can–Ermənistan nizamlamasının Qərb formatı sülh yolunda inamla irəliləyirmiş kimi görünməkdədir və Moskvada, heç bir gerçək əsaslandırmasız filansız, bu mübət meylin səmərəsizliyinə dair çoxsaylı mülahizələr yürüdülməkdədir. Əslində, Lavrov da keçən il haqqında söz açdığı qıcıqlandırıcılığın aspektlə­rinin nədən ibarət ola biləcəyini açıq­lamamışdı. Əlbəttə, tam mümkündür ki, bəyanat səsləndirərkən, Ermənis­tanın Rusiyaya qarşı manipulyativ hərəkətlərə baş vuracağını düşünüb. Sadəcə, bunu dilinə gətirməyib. Çünki Moskva tərəflər arasında ədalətli mövqe tutmaq fikrindən uzaqdır, yalnız İrəvanı öz orbitinə qaytarmağı hədəf seçir. Paşinyan administrasiyası isə, necə deyərlər, Rusiyalı keçmişə qa­yıtmaq istəmir. Kremlin siyasəti adına rəzillik bundan ibarətdir ki, istər rəsmi dairələr, istərsə də ayrı-ayrı siyasi çev­rələr “bəlkə də qayıtdılar” düşüncəsin­də, bitib-tükənmək bilməyən erməni sevdasının girovundadırlar. Ermənistan isə hər keçən gün Rusiyadan uzaqlaş­maqdadır. 

Ukrayna ilə müharibəyə görə dün­yada mənfi imic qazanmış Moskva Kiyevə münasibətdəki hərbə-zorba di­lini Paşinyana nəzərən işə sala bilmir. Çünki belə bir hal baş versə, beynəlxalq ictimaiyyətin anti-Rusiya dalğasında növbəti mərhələ başlayacaq. Nikol du­rumu yaxşı anladığından, Kremlin tət­biq etməkdə çətinlik çəkdiyi cəzadan qurtulmuş kimidir və mövcud şəraitdən maksimum faydalanmağa çalışır. 

Paşinyanın real qorxduğu Azərbay­canın verəcəyi cəzadır ki, hazırda sülh prosesindəki müsbət dinamika, Ermə­nistan rəhbərliyinin məhz Bakının qəzə­bi ilə üzləşməmək üçün əməli addımlar atmağa meyillənməsinin nəticəsidir. Ancaq Nikol və komandası ənənəvi er­məni xəstəliyi və avantürizminin müxtə­lif təzahürlərini də işə salır ki, danışıqlar prosesində hansısa mənəvi-siyasi üs­tünlüyə yiyələnsin. Bunun üçün Aİ-nin missiyası bir o qədər praktik əhəmiyyət daşımasa da, Paşinyan qərbpərəstli­yinin sadiqlik trayektoriyasının davamı baxımından ona üz çevirmir. Ola bilər, Avropanın əsil məqsədindən də xəbər­dardır. Bəs “köhnə qitə”nin hakim da­irələrinin məramı nədir?

***

Bəli, hazırkı geosiyasi labirint daxi­lində Aİ-nin missiyası və Ermənistan hakimiyyəti, belə demək mümkünsə, avtonom rejimdə fəaliyyət göstərir. Yəni, missiyanın və İrəvanın istəklə­ri bir-birindən fərqlənir, onlar arasında ortaq koordinasiya yox kimi görünür. Konkret desək, avropalı müşahidəçilər Ermənistanın Azərbaycanla konfliktinə qarışmırlar. Bir qədər əvvəl haqqında söz açdığımız sorğu məntiqi də sö­zümüzün təsdiqidir. Bu yerdə onu da düşünək ki, nə üçün Almaniya Bundes­taqının komissiya sədri Aİ missiyasının Azərbaycan ərazisində də fəaliyyət göstərməsini arzulayır? Əlbəttə, Bakı­nın buna hansı səbəbdən razılıq ver­mədiyi də maraqlıdır. Bu suallara cavab tapıb, sonra Avropanın əsil məqsədinə aydınlıq gətirək. 

Əlbəttə, ölkəmiz regiondakı Aİ mü­şahidəçilərini Azərbaycan-Ermənistan nizamlamasının axarına zidd görmək­də haqlıdır. Hesab etmirik ki, bu mə­nada ötən ilin oktyabrından bu yana dəyişən nə isə var. Yəni, nizamlamada Qərb–Rusiya rəqabəti mövcuddursa, bu rəqabət arasında balansın saxla­nılması şərtdir. İmkan vermək olmaz ki, tərəflər yekunda onsuz da Bakının prinsiplərinin ifadəsi olan məsələlərə gələrkən (buna məcburdurlar – red.), bir-birləri üzərində üstünlük formalaş­dırsınlar. Deməli, dövlətimiz tərəflərdən heç birinə yüksəklik qazandırmayacaq qədər hazırlıqlı və tədbirlidir. 

Bir halda ki, Cənubi Qafqazda var­lığını sürdürmək istəyən Rusiya Aİ müşahidəçilərini əlavə qıcıqlandırıcılar kimi görür, Azərbaycan niyə razı olsun ki, Moskva həmin qıcıqlandırıcılara edəcəyimiz müsbət jestə görə oyun qaydalarını pozmaq bəhanəsi qazan­sın? Onsuz da Kremlin səmərəli tək­lif imkanları məhduddur. Əslində heç yoxdur. İstəyi yalnız budur ki, münaqişə uzansın və bu uzanma nəticəsində Azərbaycana və Ermənistana təzyiq rı­çaqlarını saxlasın. Beləliklə də bölgədə qalıcılıq əldə etsin. 

Bəli, indiki durumda Azərbaycan regiondakı maraqlı tərəflər arasında balans yaratmaqla, həm də Rusiyanın uğursuz səngərinə kənar oyunçuların ölkəmizin hesabımıza daxil olmasına maneçilik törədir, onlara siyasi resurs tanımır. Loru dildə desək, məsələ belə­dir: Rusiya ilə davanızı bizim üzərimiz­dən etməyin. Yəni, Azərbaycan təmkinli davranır, Kremlin regiondakı siyasətinin qısır təmayülü üzərinə oyun oynamır, hadisələrin axarını izləyir. Hər halda, ortada Qərbin anti-Rusiya köklənişinə malik “kamikadze Paşinyan” amili var. Buraxaq o, öz işini görsün... 

***

Yazımızın son bölümündə əvvəl­də anons etdiyimiz məsələnin üzərinə gələk. Aİ Azərbaycan–Ermənistan sər­hədinin Ermənistan hissəsində missiya yerləşdirməsinə rəğmən, nə üçün eyni işi Azərbaycan tərəfdə də reallaşdır­maq istəyir? Hesab edirik ki, bu suala cavab axtararkən, Rusiyanın nə üçün qıcıqlanmasının tam gerçək səbəblə­rinə də aydınlıq gətirmiş olacağıq. 

Nəzərə alaq ki, Qərbin Rusiyanı Cənubi Qafqazdan çıxarmaq istəyi­nin reallaşmasının ən optimal yolunun Azərbaycan və Ermənistan arasında­kı sülhdən keçdiyi aşkardır. Onu da nəzərə alaq ki, avropalıların bunu başa düşmələri üçün otuz ilə yaxın müddət lazım gəlib. Əlbəttə, həmin müddətdə Ermənistanda xunta rejimi hakimiy­yətdə idi. Yəni, mövcud istiqamətdə düşünmək çətinlik törədirdi. Üstəlik, Qərb fərqli ritorikaya da baş vurur­du. Nə qədər çalışsa da, Azərbaycanı torpaq itkisi ilə barışmağa vadar edə bilmirdi. Mövcud xüsusda Avropanın aparıcı təşkilatlarının regionda xalq diplomatiyası ilə bağlı müxtəlif layihələr reallaşdırdığını da yada salaq. Həmin layihələrdə ümumi Qafqaz evi ideyası əsas götürüldü. Hətta, bizə belə bir fi­kir yeridilirdi ki, sözügedən ideya Avro­pa Birliyinin Qafqaz modelidir. Ölkələr arasında sərhəd olmayacaq, xalqlar bir-birinə çulğalaşacaq , – bu sayaq kosmopolit düşüncələrin insanlarımıza sırınmasına cəhd göstərilirdi. 

Əlbəttə, prinsipcə, vaxtilə Gürcüs­tanın eks-prezidenti Mixail Saakaşvili­nin çıxışlarında vurğulanmış “Qafqazın benilüksü” klişesi və bu fikirdən irəli gələrək, üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin eyni vaxtda Avropa Birliyinə qoşulması xətti cəlbedici idi. Yenə də aktuallığını saxlamaqdadır. Ancaq bu müsbət tə­mayül torpaqlarımızın işğalı faktı qar­şısında əhəmiyyətini itirirdi. Bir halda ki, Azərbaycan güc yolu ilə torpaqlarını geri qaytarıb, qan töküb, indi artıq bu ideya həm Azərbaycan və Ermənistan arasındakı gərginliyin, müharibə yara­larının qalmasının, həm də Rusiya ilə Qərbin konfrantasiyalarının fonunda təbii təsir bağışlamır. Yəni, Aİ-nin istər Ermənistanda, istərsə də Azərbaycan­da tərəflərin bir-birlərinə, guya, müsbət yanaşdıqlarını təsdiqləməyi hədəf seç­miş haqqında söz açdığımız sorğuları gerçəkliyi əks etdirmir. Təbiidir, illərlə bir çox məsələlər ikinci plana keçə bi­lir, böyük düşmənçiliklər də həmçinin. Amma əlahəzrət zamana ehtiyac var. 

Bununla belə, məhz zaman keçmə­sinin zəruriliyinə fokuslanmış Rusiyanın hazırda sülh müqaviləsinə qarşı çıxma­sı və sənədin konseptual problemləri aradan qaldırmayacağını bildirməsi də mənasızdır. Çünki qeyri-müəyyənlik mühitinin saxlanılması nə zamansa ya­şanması labüd olan ağrı-acılardan sı­ğortalamır. Deməli, nə olmalıdırsa, olub bitməlidir. Necə ki, 44 günlük müharibə oldu və bitdi... 

Bəli, deməli, Qərbin Cənubi Qafqa­zı Moskvanın əlindən tez-bazar qopart­maq istəməsi və mövcud müstəvidə Qafqaz beynəlmiləlçiliyi zəngulələrini dövriyyəyə buraxması, ideya baxımın­dan çiy xarakterə malikdir. Öz növbə­sində, Rusiyanın hazırkı ziddiyyətlərə və ənənəvi mənfi stereotiplərə köklə­nib sülh müqaviləsinin imzalanmasını ləngitmək cəhdləri də yolverilməzdir. Ümumən, bölgədə siyasi dramatizmi körükləməyə ehtiyac yoxdur. 

Çətinliklərə baxmayaraq, Azər­baycanla Ermənistan arasında hər iki ölkənin maraqlarını ifadə edən ədalətli sülh olmalıdır. Bu yol nə Qərbin Rusi­yanı Cənubi Qafqazdan sıxışdırmaq, nə də Rusiyanın Qərbin regiona ayaq açmasına maneçilik məramından asılı olmayaraq gedilməlidir. Ölkəmiz sülhün məhz mövcud trayektoriyasını əsas götürür. Erməni cəmiyyətində də eyni düşüncə sahibləri üstünlük təşkil etsə, bölgənin kənar təsirlərdən uzaq, bəra­bərhüquqlu müstəqil, ən əsası isə gəlirli orqanizm kimi oturuşması baş verəcək­dir. Əslində gələcək nəsillərə saxlanıl­malı olan ən böyük faydalı miras elə budur və bunu nə Aİ-nin timsalında kollektiv Qərb, nə də Rusiya düşünə­cək. Düşünməli olan Cənubi Qafqaz ölkələrinin özləridir. Azərbaycan möv­cud məqamı ciddi şəkildə nəzərə aldı­ğından, müstəqil siyasətinə sadiqdir. Ermənistan da nəzərə almalıdır. 

Əvəz CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”