Dünən Çində Böyük İpək Yolunun başlandığı tarixi məkan hesab olunan qədim Sian şəhərində Çin-Orta Asiya dövlətləri liderlərinin sammiti keçirilib. Belə yüksək formatda tədbir ilk dəfədir ki, təşkil olunur. Dünyanın siyasi isteblismenti bu səbəbdən sammiti diqqətlə izləyir. Əlbəttə mühüm məqamlardan biri Rusiyanın tədbirdən kənarda qalmasıdır. 

“Reyters” agentliyi Çin Xalq Res­publikasının Sədri Si Cinpinin tədbir­dəki əhatəli nitqini tərcümə edərək, operativ qaydada geniş oxucu audito­riyasına yayıb. Yazıda qeyd olunur ki, Çin lideri ölkəsinin Orta Asiya dövlət­lərinin qarşıdakı illərdə sürətli inkişafı və tərəqqisi ilə bağlı hazırladığı geniş proqram barədə danışıb. Vurğulayıb ki, rəsmi Pekin Orta Asiyanın yüksək inkişafa malik infrastruktura və nəhəng ticarət imkanları olan regiona çevrilmə­sini arzulayır və bu məqsədlə kifayət qədər sərmayə yatırmağa hazırdır. 

Si Cinpinin sözlərinə görə, “5+1 for­matı”nda, yəni, beş Orta Asiya ölkəsi və Çin dövləti regionda birgə sənaye müəssisələrinin açılması, yeni iş yer­lərinin yaradılması, turizmin sürətli in­kişafının təmin edilməsi və s. mühüm istiqamətlərdə vaxt itirmədən böyük işlərə başlamaq əzmindədir. 

Xatırladaq ki, bütün böyük layihələ­rin icrası üçün iri vəsaitlər lazımdır. Hazırda dünyanın ikinci böyük iqtisa­diyyatına sahib Çin belə maliyyə im­kanlarına malikdir. Rəsmi Pekin Orta Asiya regionuna maliyyə xərcləməkdə “xəsislik etmək” fikrində deyil. Ötən il Çin ilə Orta Asiya dövlətlərinin arasın­da ticarət dövriyyəsi 70 milyard dol­lardan çox olub. Təkcə Qazaxıstanla Çinin ümumi ticarətinin həcmi 2022-ci ildə 31 milyard dolları ötüb. 

Si Cinpin sammitdəki nitqində xü­susi vurğulayıb ki, davamlı, uzunmüd­dətli inkişaf üçün Orta Asiya dövlətləri bir-birləri ilə qarşılıqlı inam və etimad əsasında hərtərəfli əlaqələr qurmalı, qonşularının suverenliyinə və ərazi bü­tövlüyünə hörmətlə yanaşmalıdır. Sö­zün qısası, Çin regionun siyasi və iqti­sadi cəhətdən sabit olmasını arzulayır və bu istiqamətdə mühüm diplomatik addımlar atmaq niyyətindədir. 

Vurğulamaq lazımdır ki, “5+1 for­matı”na daxil olan ölkələr xarici regi­ona müdaxilənin qətiyyətlə əleyhinə çıxış edirlər, onlar “rəngli inqilablar”ın regiona “gətirilməsi” hallarına qarşı­dırlar. Bu arqument isə Orta Asiya respublikalarının da milli maraqlarına uyğundur. Rəsmi Pekin Vaşinqtondan fərqli olaraq, Orta Asiyadakı tərəfdaş ölkələri qarşısında insan haqları və demokratiya və s. bu kimi tələblər irəli sürməyəcək. 

Si Cinpin Orta Asiya dövlətlərininin liderlərini neft və təbii qaz ticarətinin həcmini artırmağa səsləyib. O, həm­çinin bildirib ki, Pekin Orta Asiya regi­onu, Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz üzərindən (Zəngəzur dəhlizi - müəllif) keçəcək “Orta dəhliz”in səmərəli fəa­liyyət göstərməsinə böyük önəm verir. Çin lideri Orta Asiya respublikalarından ölkəsinə neft və qazın nəql olunması üçün inşa edilən “D xətti”nin tikintisini sürətləndirməyi də vəd edib. 

Çin mediası Sianda keçirilən iki­günlük sammiti ölkə diplomatiyasının böyük uğuru kimi dəyərləndirib. Xatır­ladaq ki, bu günlərdə “Böyük yeddilər” Hirosimada bir araya gəliblər və orada Çinin dünyada artan iqtisadi və hərbi gücünə qarşı müzakirələr aparılır. Pe­kin qlobal müstəvidə onun əleyhinə yaradılan bu neqativ imicin qarşını al­mağa çalışır. 

Sonda bildirək ki, Çin lideri nitqində Rusiya–Ukrayna müharibəsi barədə bir kəlmə də olsun söz açmayıb. Bir çox təhlilçilər qeyd edirlər ki, son iki yüz ildə Rusiyanın nüfuz dairəsində olan Orta Asiyaya Çinin diqqət göstərməsi rəsmi Moskvanın ürəyincə deyil, amma Ru­siyanın başı Ukraynadakı müharibəyə qarışdığından və Çindən iqtisadi və hərbi cəhətdən xeyli asılı olduğundan, bu məsələdə susur. 

Aydın İBRAHİMOV, 

BDU-nun Xarici ölkələrin iqti­sadi-siyasi coğrafiyası və turizm kafedrasının müdiri, professor, siyasi icmalçı

Qeyd etmək lazımdır ki, Çin və Orta Asiya dövlətləri yaxşı başa düşür ki, qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirmək bütün tərəflərin xeyrinə­dir. Bu mənada qədim Çin şəhəri Sianda keçirilən Çin–Orta Asiya liderlərinin sammiti böyük əhəmiy­yət daşıyır. Bu mühüm tədbir dün­yanın diqqət mərkəzindədir. 

Görünən budur ki, Çin iqtidarı son illər öz mövqelərini gücləndir­mək siyasəti həyata keçirir. Dünya­nın ikinci böyük iqtisadi gücü olan Çinin iqtisadiyyatı genişlənir. Qə­dim İpək yolu layihəsinin gündəmə gəlməsi də bununla bağlıdır.

Bu layihə bizim üçün də çox önəmlidir. Çünki Çindən başla­nan bu yol Qazaxıstan və Türk­mənistandan keçərək Xəzər də­nizi üzərindən Azərbaycana daxil olur. Zəngəzur vasitəsilə mal və əmtəələr Türkiyəyə, oradan da Av­ropaya, eləcə də əks istiqamətdə daşınacaq. 

Bu məqamda vurğulamaq la­zımdır ki, Rusiya Prezidenti Vla­dimir Putinin təşəbbüsü ilə bu günlərdə Rusiya ilə İran arasında Astara–Rəşt dəmir yolunun tikintisi ilə bağlı müqavilənin imzalanması mühüm hadisədir. Bu layihə Azər­baycanın regionda rolunu dəfələrlə artırır. 

Hadisələrin bu məcrada inkişaf etməsi dünyanın geosiyasi mən­zərəsində baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Yəni, gözümüzün önün­də planetin yeni iqtisadi və siyasi düzəni formalaşır. 

Çin hazırkı dönəmdə qlobal lider olmaq iddialarını ortaya qo­yub. Əvvəllər Pekin özünü yalnız qlobal iqtisadi oyunçu kimi təqdim edirdi, indi isə o, dünya siyasətinin aparıcı aktorlarından birinə çevrilir. Çinin bu siyasəti ABŞ-ın dünya si­yasətində hegemon olaraq qalmaq niyyətlərinə ziddir. 

Əlbəttə, Çin iqtisadi gücdən siyasi gücə trasformasiya olunur. Biz onun yaxın gələcəkdə tədricən coğrafi genişlənməsini də görə­cəyik. Bu, regionda yeni gərginlik şəraiti yaradır. Hazırda böyük geo-siyasi arenada ABŞ, Çin və Rusi­yanın maraqları toqquşur. 

Nəzərə almaq lazımdır ki. ha­disələr Xəzər dənizi regionuna yaxın coğrafiyada baş verir və bizim maraqlarımıza da sirayət edir. Buna görə Azərbaycan bu ha­disələri kənar müşahidəçi rolunda izləyə bilməz. Biz bir tərəfdən öz milli maraqlarımızı müdafiə et­məliyik, o biri tərəfdən isə güclü dövlətlərin arasında gedən mü­naqişələrin obyektinə cəlb olunma­mağa çalışmalıyıq.

Məsaim ABDULLAYEV, “Xalq qəzeti”