Görkəmli şair, dramaturq, nasir və publisist, ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikasının birinci dərəcəli dövlət müşaviri, fövqəladə və səlahiyyətli səfir, Əməkdar incəsənət xadimi Hidayət Orucovla müsahibəmiz davam edir. 

İkinci söhbət

– Hidayət müəllim, danışdıqları­nızdan bəlli olur ki, Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti illərində, yaxşı vaxtlarında, hakimiyyətin zirvəsində olanda onunla şəxsi tanışlığınız, mü­nasibətiniz olmayıb. Nədən Heydər Əliyev 1987-ci ildə bütün səlahiyyətlə­rini itirəndən sonra inadla, dönmədən onu müdafiəyə qalxdınız? Bu bir əxlaq məsələsi idi, yoxsa milli heysiyyatdan, qeyrətdən doğan qərar?

– Mən qısa müddətdə Mığrıda iş­ləyəndən sonra İrəvana bir inqilabçı ruhu ilə getmişdim. Əlbəttə, Bakıya gə­lib rahat və yaradıcı bir mühitdə işləyə bilərdim, karyera qurardım. Bunun üçün perspektivlər böyük idi. Amma Qərbi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın həyatına da biganə qalmaq, onları öz talelərinə buraxmaq, soy-kökə, doğma yurda etinasızlıq, öz ruhumu tərk edib getmək olardı. Burada da erməni təzyiqi altında olan xalqımıza müsbətə doğru bir dəyişikliyə nail olmaq istəyirdim. İliyinə qədər millətçi olan ermənilərin əhatəsin­də buna nail olmaq çətin və mürəkkəb bir iş idi. O zaman üzə vurmasalar da, bizə olan münasibəti açıq hiss edirdik. Bir müddət işləyəndən sonra bunu daha aydın hiss etdim. Amma Azərbaycanda Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən sonrakı fərqi də aydın gördüm. O zaman dərk etdim ki, nüfuzlu, güclü Azərbayca­nın, onun qətiyyətli, sözübütöv, qüdrətli rəhbərinin olması nəinki Qərbi Azərbay­canda, bütün Sovet İttifaqı ərazisində ya­şayan həmvətənlərimizin taleyində çox mühüm rol oynayır.

Ona görə mən Heydər Əliyevlə cəmi bir dəfə, qəfil bir görüşdən başqa heç vaxt görüşməsəm də, onu şəxsən tanımasam da ona heyran oldum, Heydər Əliyevçi ol­dum. 1987-ci ildə ona qarşı təqiblər baş­layanda özümə mənəvi və əxlaqi bir borc bildim ki, Heydər Əlirzaoğlunun özünün xəbəri olmadan belə, heç bir təşəkkür gözləmədən onu müdafiə edim. Bəlkə də təvazökarlıqdan kənar görünür, amma həqiqətdir ki, Heydər Əliyevi elə məqam­larda müdafiə etmişəm, Azərbaycanda bəlkə də heç bir yazıçı, heç bir jurnalist, onu mənim kimi ardıcıl müdafiə etmə­yib. O zaman Azərbaycandan kənarda yaşayanlar, xüsusilə Ermənistanda ya­şayanlar Heydər Əliyevin xalqımız üçün necə böyük dəyər olduğunu daha yaxşı dərk edirdilər. İrəvandan Heydər Əliyevin böyüklüyü, bütün azərbaycanlılar üçün müstəsna bir şəxsiyyət olduğu daha aydın görünürdü. Lakin Heydər Əliyev haqqında əfsanələr gerçək olanda, onun şöhrəti nəinki Azərbaycanın, Cənubi Qafqazın silsilə dağlarını aşıb Sovet İtti­faqına, dünyaya yayılmağa başlayanda artıq ermənilər ona qatı düşmən kimi mü­nasibət bəsləməyə başladılar. 

Bir xatirəni də danışım. 1960-cı illərdə Azərbaycanda mədəni həyatda da bir qə­dər durğunluq var idi və teatr, incəsənət arxa planda idi. Heydər Əliyev gələndən sonra təbii ki, bu sahəyə də çox böyük diqqət və qayğı göstərməyə başladı. Yadımdadır, o illərdə SSRİ xalq artisti, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, məşhur teatr rejissoru Hraçya Qaplanyanı Bakıya dəvət etmişdilər. İstəyirdilər onu teatrda islahatlar aparmaq üçün bir məsləhətçi kimi istifadə etsinlər. Heydər Əliyev onu şəxsən qəbul etmişdi. Qaplanyan İrəva­na qayıdandan sonra mənə danışdı ki, Heydər Əliyev ona deyib: “Mənə dedilər, qonşu respublikada belə bir teatr rejisso­ru var. Mən də dedim, niyə Moskvadan, ayrı respublikalardan mütəxəssis çağı­raq, elə öz qonşularımızdan dəvət edək”. 

Qaplanyan danışırdı ki, “Azdrama”nı gəzəndə baxdım ki, səhnə avadanlığı, texnika çox köhnədir. Əksər avadanlıq lap sıradan çıxmış vəziyyətdə idi. Bütün bunları Heydər Əliyeviçə bir ürəyiya­nanlıqla dedim. Heydər Əliyev də dedi: “Görürsünüz də, bütün bunları mənə heç kim deməyib. Lazım olan qurğular, səh­nə avadanlığı barədə məlumat vermə­yiblər”. Deyir, “Mən barmağımı dişlədim ki, birinci katibə danışdıqlarım Bakıda­kı həmkarlarım üçün yaxşı olmayacaq. Çünki eşitmişdim ki, Heydər Əliyeviç işi­nin öhdəsindən gələ bilməyən bir neçə naziri bir gündə işdən çıxarır. Ona görə vəziyyəti düzəltmək üçün dedim: “Heydər Əliyeviç elə bizdə də avadanlıq belə idi, son vaxtlar dəyişməyə başlamışıq”.

Qaplanyan Bakıda Azərbaycan Aka­demik Milli Dövlət Dram Teatrında Şeks­pirin “Üçüncü Riçard” pyesini tamaşaya qoymalı idi. Bu da bir erməni bicliyi idi ki, demişdi bir erməni əsəri qoyum trup­panı tanıyım. Qərara gəlmişdi Hakop Paronyanın “Şərqli diş həkimi” pyesini səhnələşdirsin. Paronyan Türkiyə ermə­nisi olduğu üçün əsərinin dili çox qəliz idi. Ona görə rejissor demişdi bu əsəri ancaq Hidayət tərcümə edə bilər. Tər­cümə etdim və əsəri səhnəyə qoydular. Tamaşada Hökümə Qurbanova və bizim digər məşhur sənətkarlarımız oynadılar. Buna baxmayaraq, sonra heç Qaplanyan da bura gələsi olmadı, məsləhətçiliyi də baş tutmadı. 

Yəni Heydər Əliyevin əzəməti, böyük­lüyü məni elə şövqləndirmişdi ki, 1982-ci ilin noyabrında o SSRİ-nin baş şəhəri Moskvaya dəvət olunanda, Siyasi Büro­nun üzvü seçiləndə, Nazirlər Soveti səd­rinin birinci müavini təyin ediləndə ona bir şeir də yazmışdım. Şeirdə belə misralar var:

Dağ başında dalıb kövrək xəyala, 

Zirvələrdən əl edirəm hər yala,

Ayaqlarım yol maşını!

Şimala

Yön alıram, qarlı, buzlu bir səhər.

Bu qış başqa qış olacaq, əzizim,

Donmayacaq çayım, çeşməm, dənizim!

İzsiz göyə iz salacaq hər izim,

Öz qınında çatlayacaq çox qəhər.

Məlikməmməd oyanacaq o başdan, 

Dəli Domrul sağ çıxacaq vuruşdan,

Simurq quşum, bu qışdakı uçuşdan

Başlayacaq Aya, Günə min səfər

– Hidayət müəllim, siz Bakıya gələndə Heydər Əliyevə münasibət necə idi? Onun qoyub getdiyi kadrla­rın söhbətlərində, danışıqlarında bir dəyişiklik hiss edirdinizmi?

–Bakıya 1984-cü ildə gəldim və bir müddətdən sonra hiss etdim ki, açıq bəyan etməsələr də, üstüörtülü bəzi da­irələrdə Heydər Əliyevə münasibətdə bir qərəz, kin var. Əlbəttə, tənqid etməyə, haqqında nəsə danışmağa cəsarət etmir­dilər. Çünki Heydər Əliyev Siyasi Büro­nun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini idi. 

Sovet İttifaqı da yavaş-yavaş çalxa­lanmağa başlayırdı deyə, ermənilər do­nosbazlıq edirdilər. 3 ildən bir az artıq müddətdə Baş katiblərin üçü bir-birinin ardınca vəfat etdilər və 1985-ci ilin mar­tında artıq Mixail Qorbaçov hakimiyyətə gəldi. Bundan sonra Kremldə ermə­nipərəst qüvvələr güclənməyə başlamış­dı. Daha çox onlar Əliyevə qarşı gizli ya­zışmalar, donoslar təşkil etdirirdilər. Hiss edilirdi ki, Heydər Əliyevə qarşı çox ciddi şəkildə kampaniya aparırlır. Azərbay­canda da Əliyevin yaxınlarına münasibət sürətlə dəyişirdi... 

Mən “Gənclik” nəşriyyatının baş re­daktoru işləyirdim. Bir gün “Təbiətin ya­şıl libası” kitabının müəlliflərindən biri, elmlər namizədi Mahmud Xəlilov həmin kitabın çapı ilə bağlı yanıma gəlmişdi. Heydər Əliyev də bir neçə ay olardı ki, Qorbaçovun təzyiqi ilə istefaya getmişdi. Kitabın da əsas müəllifi Heydər Əliyevin böyük qardaşı akademik Həsən Əliyev idi. Mahmud müəllimə dedim: “Siz bu təzə qəzetlərə baxın, mən də bir kitaba baxım, sonra qərarımı deyim”. Kitabı bir xeyli vərəqləyib bəzi yerlərini diqqətlə oxudum və dedim mən bu kitabı çap edə­cəm. Mahmud müəllim bir az diksinən kimi oldu, yəni Heydər Əliyevin qarda­şı Həsən Əliyevin müəllifi olduğu kitabı çap etmək olar? Təkrar sual verdi ki, “nə vaxt çap edə bilərsiniz?” Dedim: “Gələn ilin planına salıb çap edərəm”. Onu tam arxayın yola saldım. O gedəndən bir saat, saatyarım sonra Həsən müəllim mənə zəng etdi. Dedim: “Arxayın olun, kitabı çap edəcəyik, mən qərarımı bildir­dim”. Dedi: “Gəlib sizi görmək istəyirəm”. Dedim: “Ağsaqqalı ziyarət edərlər. Mən özüm sizin yanınıza gələrəm”. Vədələş­dik, elə sabahı günü Coğrafiya İnstitutu­na getdim. 

Payız idi, hava da soyuq. Mən qə­bul otağına girəndə, Həsən müəllimin yanında Moskvadan qonaqlar var idi. Qonaqları qoyub gəlib mənimlə görüş­dü və üzbəüz otağa keçdik. Çox səmimi söhbətimiz oldu, bir az da uzun çəkdi. Açığını deyim ki, çox maraqlı tarixi ha­disələr danışdı. Əlbəttə, hamısını danış­maq çox vaxt aparar. Amma maraqlı bir faktı deyim. Həsən müəllim danışırdı ki, 1918-ci ildə erməni quldur dəstələri ilə Zəngəzura gələn Andranik, Dro, Nijde onların yaşadığı kəndə də soxulublar və təkcə Heydər Əliyevin atası Əlirza kişinin yaxınlarından, ailəsindən 18 ya 19 nəfə­ri qətlə yetiriblər. Yəni 40-45 dəqiqədə Həsən müəllim mənə ermənilərdən o qədər zəngin faktlar danışdı, mən hey­rətə gəldim ki, bu insan Azərbaycanın yeni tarixini nə qədər yaxşı bilir. Sonra yenə kitabdan söz saldı, dedim: “Həsən müəllim, kitabdan arxayın olun, onu çap edəcəyik”. Sonra bir-iki nəfər mənə dedi: “Başın ağrıyacaq, yuxarıda eşidər-bilər­lər, işini çətinə salma”. Amma heç nəyə baxmadan kitabın çapını “genplana” sal­dım və həqiqətən də kitab 1988-ci ildə işıq üzü gördü.

İlk görüşümüzdən sonra Həsən müəl­lim hər dəfə “Azərnəşr”in binasının yaxın­lığından keçəndə mütləq mənim yanıma qalxar, siyasi proseslərdən, yaxın tarixi­mizdən çox maraqlı söhbətlər edərdi. Son dərəcə maraqlı və dərin zəkalı bir insan idi. İkinci bir tərəfdən də, dünya çapında kifayət qədər yaxşı tanınan tə­biətşünas alim idi. Bununla yanaşı, həm siyasi prosesləri dərk edən, vaxtilə Azər­baycan rəhbərliyində təmsil olunan döv­lət xadimi idi...

– Həmin illərdə mən universitet tələbəsiydim, amma Heydər Əliyevə olan isti münasibətimdən hadisələri diqqətlə izləyirdim. Həqiqətən, ulu ön­dərə qarşı təkcə Moskvada deyil, Ba­kıda da son dərəcə ədalətsiz hücumlar olurdu. Demək istədiyim odur ki, onu müdafiə etmək, onunla bir səngər­də olmaq elə də asan məsələ deyildi. Yəqin Sizə də təzyiqlər az olmayıb? 

– Azərbaycanda, sözün əsl məna­sında, Heydər Əliyevə qarşı ikinci cəbhə açılmışdı. Yəni Heydər Əliyevin qu­rub-yaratdığı, inkişaf etdirdiyi Azərbay­canda ən yüksək vəzifələrə irəli çəkdiyi milli kadrların böyük bir hissəsi ulu ön­dər vəzifədən gedən kimi onun əleyhinə çıxışlar etməyə başlamışdılar. Bir qism adamlar da sadəcə onlara dəyib-dolaş­masınlar deyə, kənara çəkilib susurdular. Ortada bir-iki tanınmış adam qalmışdı, onlardan biri mən idim, biri Əjdər Xanba­bayev idi və s. 

Yeri gəlmişkən, əvvəlcə elə rəhmətlik Əjdər müəllim haqqında söz açım. Əjdər müəllim “Azərnəşr”in direktoru, mən isə “Gənclik” nəşriyyatının baş redaktoru idim. Bir binada otururduq. Əjdər müəllim əvvəllər Dövlət Mətbuat Komitəsinin sədr müavini idi, amma Əbdürrəhman Vəzirov birinci katib təyin olunan kimi, Naxçıvan­dan, Qərbi Azərbaycandan olan bütün vəzifəli adamları bir-bir vəzifədən uzaq­laşdırdı. Onu da Mətbuat Komitəsindən “Azərnəşr”ə direktor göndərdilər. 

Bir gün nahar fasiləsində gördüm Əjdər müəllim bir neçə əməkdaşımızla “Azərnəşr”in giriş qapısında durub söhbət edir. Bundan 20-25 gün əvvəl də Əjdər müəllim öncə Türkiyədə olmuşdu, sonra qayıdıb bir gün Bakıda qalıb İrana getmiş­di. Bu müddətdə onu görməmişdim. Məni görən kimi çağırdı və dedi, sənin filan ya­zını oxudum, çox yaxşı idi. Mən də zara­fatla dedim: “Əjdər müəllim, bunu İranda oxudunuz, yoxsa Türkiyədə?” 

Dedi: “Mən onu Naxçıvanda oxudum, sonra Culfadan Moskvaya telefonda bir adama onun bəzi yerlərini oxudum, son­ra getdim İrana”. Heç ağlıma gəlməzdi ki, o Moskvada bunu kimə oxuya bilər. Dedim: “Təşəkkür edirəm ki, mənim ya­zılarımı oxuyursunuz”. Dedi: “Mən sə­nin yazılarını nəinki oxuyuram, onları yığıram”. Sonra qayıtdı: “Gedək mənim kabinetimə, sənə deyəcək sözüm var”. Qalxdıq kabinetə. Əjdər müəllim stolun siyirtməsindən bir qovluq çıxartdı, üs­tünə elə rus dilində yazılmışdı “İdayat”. Ordan elə materiallarımı çıxarıb göstərdi, məətəl qaldım, hətta dedim: “Əjdər müəl­lim, bunların çoxu heç mənim özümdə yoxdur. Verərsiniz, üzünü çıxarıb qayta­raram”. Dedi: “Baxarıq”. Doğrusu, mə­nim heç ağlıma gəlməzdi ki, onun Heydər Əliyevlə yaxınlığı ola bilər. Bu söhbətimiz 1990-cı il may ayının sonunda nahar vax­tı oldu. 

Bir neçə gün sonra iş vaxtının sonun­da Dövlət Nəşriyyat Komitəsinin sədri Rəşid Mahmudovun yanına qalxdım, ona bir-iki sözüm vardı. Katibə dedi, yanında adam var, çıxsın sonra siz keçərsiniz. Keçdim sədrin müavini Rafael Məmmə­dovun kabinetinə. Gördüm Əjdər müəl­lim də, şair Taleh Həmid də burdadılar. Həmin günü mən maşınsız idim. Talehə dedim, nə yaxşı burdasan, maşınnansa məni də evə apararsan. Dedi: “Baş üstə”. Burada bir az söhbətləşəndən sonra mən Rəşid müəllimin yanına girib sözümü de­yib çıxdım ki, Taleh məni gözləyir. Əjdər müəllim qaldı Rafael müəllimin kabinetin­də, biz durub getdik evə. 

Evə çatıb əl-üzümü yudum, yenicə stola oturmuşdum ki, telefon zəng çaldı. Qaldırdım ki, Cəlal Əliyevdir. Hövlənək dedi: “Əjdəri vurdular!” Əvvəl ağlıma gəl­mədi ki, hansı Əjdərdən söhbət gedir. Sonra dedi: “Bəs Əjdər Xanbabayevi de­yirəm”. Dedim: “Axı 40-45 dəqiqə əvvəl bir yerdəydik”. Dedi: “Bilirəm”. 

Bundan xeyli əvvəl, bir gün iş otağım­da oturub kitab oxuyurdum, qəfil qapı açıldı, Cəlal Əliyev girdi içəri. Açığı onu həyatda heç görməmişdim, amma qa­pıda görən kimi tanıdım. Mənim yazıla­rım onda maraq oyadıb, gəlib ki, görüm bu Hidayət kimdir? Təşəkkür etdi, xeyli söhbət etdik. Sonralar Heydər Əliyevin əsasən xaricdə çap olunmuş müsahi­bələrini gətirib mənə verdi. Ulu öndər hələ Moskvada idi, Bakıya gəlməyə im­kan vermirdilər. Mən də əlaqələrimdən istifadə edib bu müsahibələri faksla İra­na, Türkiyəyə, hətta Polşaya göndərdim. Polşada bir Kulik adlı redaktor tanışım vardı, mən ona göndərdiyim materialları o da başqa sosialist ölkələrinə yayırdı. 

Aradan illər keçdi. Heydər Əliyev ar­tıq Azərbaycan Prezidenti idi. Bir dəfə də Respublika sarayında tədbir öncəsi yük­sək vəzifəli məmurlar, nazirlər həmişəki kimi salonun arxasındakı gözləmə ota­ğına toplaşmışdılar. Heydər Əliyev hələ gəlməmişdi. Cəlal müəllim də oradaydı. Mənə baxıb dedi ki, “gördüm bir oğlan elə yazır e, heç nəyə baxmır. Dedim, görüm bu kimdir. Əvvəl kitab çap etmək bəhanə­siylə “sekretarımı” göndərdim. Bu gəlib Hidayət haqqında yüksək fikirlər söylədi. Sonra özüm durub getdim yanına...”

Cəlal Əliyevin Əjdər müəllimlə bağlı söylədiyinə heç cür inana bilmirdim. Bir- iki dost-tanışa, onunla bir binada yaşayan əməkdaşlarımıza telefon açdım. Konkret bir fikir deyən olmadı. Yadıma Bakı Döv­lət Universitetinin müəllimi Əliyar Səfərli düşdü. Əjdər müəllimlə dost idilər. Əjdər müəllim də Mətbuat Komitəsinin mikrora­yonda təzə istifadəyə verilmiş binasına yenicə köçmüşdü. Əliyar müəllimə zəng vurub Əjdər müəllimin təzə evinin telefo­nunu istədim, dedi məndə də yoxdur. Bir neçə dəqiqə fikrə getdim ki, kimdən öyrə­nim, bu xəbər düzdür, yoxsa yox. Telefon zəng çaldı. Qaldırdım ki, Əliyar müəllim­dir. Dedi: “Day axtarma. İş-işdən keçib. Həkimin özü ilə danışdım. Əjdər artıq həyatdan köçüb”. Çox mütəəssir oldum...

Sonra öyrəndik ki, Əjdər müəllim Heydər Əliyevlə çox sıx əlaqə saxlayır­mış və onun Bakıya qayıtmasına hazırlıq işləri görürmüş. Bunu da təbii ki, o za­mankı hakimiyyətə tabe olan xüsusi xid­mət orqanları bilib və rəhbərliyə məlumat veriblər. 

Əjdər Xanbabayevin “Azad qadın” heykəlinin arxasında yaşayan dostu bir neçə ay əvvəl rəhmətə gedibmiş. O da vaxtaşırı bazarlıq edib, elə qapıda ailə­sinə verib çıxırmış. Bunu izləyiblər. Son dəfə də zənbili dostunun evində qapıda verib gəlir və maşına oturanda onu odlu silahla vururlar. 

Dəfn günü Rəşid Mahmudov mənə zəng vurub dedi, sən orda çıxış et. De­dim: “Rəşid müəllim, yaxşı olardı Əjdər müəllimlə bir yerdə işləyən yaşlı adam­lardan biri çıxış etsin. Axı mən onunla işləməmişəm, yaxından dostluğumuz olmayıb”. Gördüm Rəşid müəllim çox tə­kid edir. Sonra bildim ki, heç demə çıxış edən tapılmırmış. Əjdər müəllim də çox nüfuzlu şəxs idi və Azərbaycanda ən peşəkar naşir idi. Heydər Əliyevlə əlqələ­rini bilib dəfnində qorxudan heç kim çıxış etmək istəmirdi. Mən razılaşdım.

Cənazəni Ensiklopediya Mərkəzindən götürdülər. Amma mitinq qəbiristanlıqda oldu. Orada şair Bəxtiyar Vahabzadə, mən, bir də Elmlər Akademiyasından bir nəfər danışdı. Açığı, mən çox emosional çıxış etdim. Düzdür, çəkiliş yox idi. Amma sonra bildim ki, Əjdər müəllimin qohumu Rizvan Vahabov xəlvəti çıxışları diktafona yazıbmış. Bir müddət sonra Rizvan həmin çıxışımı mənə bağışladı. Yazıçı-jurnalist Elmira Axundova mənim o çıxışımı “Naşi­rin ölümü” kitabına salmışdı.

Əjdər Xanbabayevin dəfnindəki çıxı­şımdan sonra mənə qarşı yeni hücumlar başladı. O vaxt Naxçıvanda mətbəələrə baxan bir idarə var idi, Mətbuat Komitə­sinin tabeliyində idi. Onun müdirini tanı­yırdım, bir neçə dəfə yanımda olmuşdu. Əjdər müəllimin qətlindən sonra məxsu­si olaraq yanıma gəlmişdi. Dedi: “Əjdər müəllim Naxçıvana gəlmişdi, sizin qəzet­də dərc edilən, Heydər Əliyevi dəstək­ləyən yazınızı oxudu. Sonra istədi bunu Heydər Əliyevə çatdırsın. Evdən zəng etmədi, Naxçıvandan da zəng etmədi. Culfaya getdik, ordan danışıq məntəqə­sindən Moskvaya zəng vurdu və sizin ya­zınızı, demək olar, əvvəldən axıra qədər Heydər Əliyevə oxudu”.

(ardı var)

İlqar RÜSTƏMOV,
Əməkdar jurnalist