Miladi tarixi ilə yeni ilin bayram edilməsi bütün dünyada xristian bayramı kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, onu əsasən müsəlman olan türkdilli xalqlar da qeyd edirlər. Əslində, bu, hazırda milad təqvimindən istifadə edən bütün xalqların bayramına çevrilmişdir.

Məlumdur ki, Türkiyə türkləri və postsovet ərazidə yaşayan müsəlmanlar, o cümlədən azərbaycanlılar bu bayramı qonşu xristian xalqlardan əxz etmişlər. Miladi Yeni il bayramının əsas atributları yolka bəzədilməsi və mifik Şaxta babanın gəlişidir.

Finlər Şaxta babanın Laplandiyada, ruslar isə Veliki Ustyuqda "doğulub boya-başa çatdığını" sübut etməyə çalışırlar. Dünyada ən çox yayılmış və qəbul olunmuş fərziyyəyə görə isə, təxminən, miladın 270-342-ci illəri arasında müasir Türkiyə ərazisində yaşamış keşiş Müqəddəs Nikolay (Türkiyə türkləri onu Noel baba, yolkanı isə "noel ağacı" adlandırırlar) Şaxta baba obrazının ("Santa Klaus"‒ Amerika, İngiltərə, "Per Noel" ‒ Fransa, "Santa Nikolas" ‒ Belçika, "Ded Moroz" ‒ Rusiya, "Ded Mraz" ‒Xorvatiya, "Yolupukki" ‒ Finlandiya və s.) prototipidir.

İlk baxışda adama elə gəlir ki, xaçpərəst Yeni ilinin, onun atributlarının əsasən müsəlman olan türk xalqları ilə heç bir əlaqəsi ola bilməz. Tarixin yaddaşı bu fikrin yanliş olduğunu təsdiqləyir.

Şaxta baba və yolka ilə bağlı ən qədim məlumatlar türklərin adı ilə səsləşir. Əslində, xristian dininin, mədəniyyətinin bir çox komponentləri qədim turklərlə, onların tapındıqları, alman alimi Q.Derferin də qeyd etdiyi kimi, dünyanın ilk monoteist (təkallahlı) dini olan tanrıçılıqla (tengirianstvo) bağlıdır. Məsələn, hələ xristianlıqdan əvvəl xaç (qədim adı "açı", "acı") türklərdə Yerlə Göyün Tanrıda (Allahda) ehtivasının rəmzi olmuşdur. Türklər bütpərəst Avropaya üzərində "açı" təsviri olan bayraqla daxil olmuşlar. Böyük sərkərdə Atillanın (Attila) və onun əsgərlərinin alnına da bu cür "açı" ("xaç" sözü ilə səsləşir) işarəsi həkk olunmuşdu. Qədim türklər Avropada müxtəlif adlarla tanınmışlar. Yunanlar onları "hunlar", romalılar "varvarlar", germanlar və normanlar isə "getlər" adlandırmışlar. Əcdadlarımız olan qədim türklər Avropaya mədəniyyət, vahid Yaradana ‒ Tanrıya inam gətirmişlər. Təsadüfi deyil ki, ta XVI əsrə qədər Almaniyanın cənubunda türk dilində danışmışlar (Ensiklopediya, Releqii mira, "Avanta", Moskva, 1996, səh.216). Bu da bir faktdır ki, Yeni ildə yolka qoymaq və onu simvolik oyuncaqlarla bəzəmək ilk dəfə burada tətbiq olunmuşdur. Rusiya isə bu ənənəni məhz almanlardan qəbul etmişdir.

Qədim türklərin ən böyük bayramı dekabrın 25-nə düşən "Açı" ("acı") suyu" bayramı idi.

Həmin gün içərisinə açı (xaç) salınmış su ilə yuyunub təmizlənmək çox vacib sayılırdı ki, bu da Ulu Tanrıya biətin ifadəsi idi. O gün hər kəs evə müqəddəs sayılan, Tanrının əbədiliyi rəmzi olan yolka (küknar) budağı gətirməli idi.

Yolkanın (küknar fəsiləli bitkilərin) dirilik simvolu kimi müqəddəsləşdirilməsi tarixi isə qədim türklərdə hələ Tanri dinindən təxminən üç min il əvvələ gedib çıxır (tanrıçılıq dövründə yeni şəraitə uyğunlaşdırılmışdı). Bu daha qədim türk Allahı Yersu mifoiogiyası ilə bağlıdır. Yolkanın evə gətirilməsi Yersunun ərməğanı hesab edilirdi.

İnama görə, Yersu Allahın iqamətgahı yerin təkində və mərkəzində - "Yerin göbəyində" yerləşmişdir. Burada, məhz yerin göbəyində Dünya ağacının rəmzi olan nəhəng, müqəddəs yolka ağacı bitmişdir. Bu ağacın altında onun hamisi sayılan, əyninə üstdən uzun libas (xalat) geyinmiş sıx ağ saqqallı, sağlam görkəmli bir qoca əyləşmişdir. Bu Ülgən (ölgən) babadır ("Şaxta baba? - Ə.Ə.). "Ülgən" - yatmış, ölmüş (ölgən) mənalarındadır, yerin altında - göbəyində yaşadığına görə, ona bu ad verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türklərdə "ülgən" sözündə olduğu kimi, ölüm məfhumu ilk mənada onların fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirən yuxuya getmək, yatmaq, yatıb ayılmaq, keçid, dəyişkənlik mənalarını kəsb etmişdir. Türk dillərinin inkişafında və differensiyasında ü, u, ö səs keçidlərini nəzərə alsaq, "ülgən" sözünün kök mənası müasir çuvaş dilindəki "üləm" (bir daha, yenidən, gələcəkdə), "ulşın"(dəyişmək, yenidən dəyişmək) kimi sözlərdə özünü qoruyub saxlamışdır.

Ülgən baba çox xeyirxah, amma hirsli-hikkəli qocadır, ildə bir dəfə qış vaxtı yerin üstünə çıxıb adamlara qonaq gəlir, böyük torbasında uşaqlara hədiyyə gətirir. Hədiyyələri paylamaqda uşaqlar ona kömək edirlər. Ülgən baba hər gələndə özü ilə yolka da gətirir. Uşaqlar və böyüklər həmin yolkanın ətrafında dövrə vuraraq səhərə qədər nəğmə oxuyub şənlənirlər. Sonralar

Ülgən babanın rolunu oynayan adamlara (bir növ Şaxta baba olanlara) "inderbay" ("yer altında yaşayan bəy" mənasındadır) adı da vermişlər.

Yolka o dərəcədə müqəddəs sayılırdı ki, hətta tanrıçılıq dövründə ölən adamların qəbirlərini yolka budaqcıqları ilə döşəyirdilər. Yolka ağacına ehtiram ənənəsini xalqların Böyük köçü dövründə türklər Şərqi və Mərkəzi Avropaya gətirdilər. Şaxta baba və yolka ənənəli bayramlar bu və ya digər formalarda Dunay, Don, Dnepr, Volqa (İtil) vadilərində güman edilir ki, Atilla zamanından üzübəri qeyd edilir. Miladi Yeni il bayramı isə müasir dəbdə Qərbi Avropada ancaq XIX əsrdən qeyd edilir.

Onu da vurğulayaq ki, slavyanlarda və romalılarda palıd, finlərdə şam, Cənubi almanlarda isə yolka müqəddəs sayılmışdır. Yolka ilə bağlı ilk məlumata 1500-cü ilin Elzas xronikalarında təsadüf edilir.

Miladi Yeni ilinin Şaxta baba və yolka atributları ilə əksər müsəlman xalqlardan fərqli olaraq bütün türkdilli xalqlar tərəfindən qutlanması (qaqauzlar, çuvaşlar, mişar (meşer) tatarları xristiandırlar) bəzi ictimai-siyasi məqamlara baxmayaraq, böyük tarixi təbəddülatlar yaşamış bu böyük qövmün, yəqin ki, qeyri-ixtiyari qan yaddaşı məsələsidir.

Əliş ƏVƏZ
Moskva