TDT regional birlikdən beynəlxlaq təşkilata çevrilir

Öncə onu qeyd edək ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-rəsmi sammitinin Şuşada keçirilməsi tarixi hadisədir. Əslində, TDT-nin Şuşa Zivəsi Azərbaycanın azad olunmuş ərazisində düzənlənən beynəlxalq səviyyəli siyasi tədbir sayılır. Budəfəki toplantıya qatılacaq iştirakçı dövlətlərin genişlənən coğrafiyası onu deməyə əsas verir ki, TDT, həqiqətən, dünyanın gündəminə təsir göstərməyə qadir beynəlxalq güc mərkəzinə çevrilməkdədir. 

Avropanın göbəyində yerləşən Maca­rıstandan başqa, Şimali Kipr Türk Res­publikasının da Şuşa görüşündə təmsil olunması bunu deməyə tam əsas verir. Bu iki dövlət TDT-də hələlik məşvərətçi səslə iştirak etsə də, çox yaxın gələcək­də onların da Türk dövlətləri ailəsinə daxil olacağı heç kəsdə şübhə doğurmur. 

Sabah Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv dövlətlərin liderləri Şuşaya səfər edəcək­lər. İndiyədək müxtəlif ölkələrin başçıları ayrı-ayrılıqda belə səfərlər ediblər, amma budəfəki sammit əvvəlkilərdən fərqlənir. Bu dəfə 8 ölkənin lideri Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı Şuşada mühüm si­yasi məsələləri müzakirə edəcəklər. Bu, hər şeydən öncə, Azərbaycanın azad olunmuş ərazilərində əhalinin normal və təhlükəsiz həyatına təminatın yaradıl­masının beynəlxalq səviyyədə nümayiş etdirilməsi deməkdir. Eyni zamanda, belə beynəlxalq miqyaslı tədbirlər yaxın pers­pektivdə Azərbaycanın Qarabağ iqtisadi rayonuna həm siyasi, həm də iqtisadi di­videndlər vəd edir.

Türkdilli dövlət başçılarının Qarabağa səfərlərinin vacib protokol qaydasına çev­rilməsi ilə yanaşı, qardaş ölkələrin Azər­baycanın bu dilbər məkanında özlərindən nişanə, həmrəylik əlaməti, xalqımıza hə­diyyə olaraq müxtəlif təyinatlı təhsil və mədəniyət obyektlərini inşa etmələri də artıq ənənə halını alıb. Bu ənənə, həmçi­nin bölgəyə daha çox xarici investisiyanın cəlb olunmasını təşviq edir. Beynəlxalq təcrübədən məlumdur ki, xarici investor­lar təhlükəsizliyə xüsusi önəm verirlər. Çünki onlar qoyduqları kapitalın risklərlə üzləşməsini istəmirlər. Azərbaycanın iş­ğaldan azad olunmuş ərazisində bu sə­viyyədə tədbirlərin keçirilməsi Qarabağın investisiyalar üçün cəlbedici bölgə oldu­ğunu əyani şəkildə nümayiş etdirir.

***

Azərbaycanın azad olunmuş əraziləri artıq regional və beynəlxalq siyasi dialoq məkanına çevrilməkdədir. Bu mənada TDT-nin iyulun 5-6-da Şuşada keçiriləcək Zirvə toplantısını irəliyə doğru atılan növ­bəti addım saya bilərik.

2009-cu ilin oktyabrında Türkdilli dövlət başçılarının Naxçıvan Zirvə gö­rüşündən başlanan yolu bu gün Şuşada daha geniş tərkibdə və artıq beynəlxalq statuslu Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) miqyasında davam etdirilir. Arxada burax­dığımız 15 il ərzində Türk dövlətləri ara­sında strateji tərəfdaşlıq yalnız yüksələn xətlə inkişaf edib. Bu yolda Azərbaycanın atdığı inamlı addımların nəticələri artıq göz önündədir. Otuz illik işğaldan azad olunmuş ərazilərdə həyat yenidən qayna­yır, Qarabağ indi bölgənin siyasi-iqtisadi mərkəzinə çevrilməkdədir. Yaxın pers­pektivdə Cənubi Qafqazın, Türk dünya­sının, İslam coğrafiyasının nəbzinin məhz Qarabağda vuracağı birmənalıdır. Bü­tün bunlar Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin məqsədyönlü şəkildə həyata keçirdiyi düzgün və qətiyyətli siyasətinin, uğurlu strategiyasının bəhrəsidir. TDT-nin Şuşa görüşünün təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Türk dünyasının zəfər sam­miti adlandırmaq olar. Bu sammitin məhz Şuşada – Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtında keçirilməsi isə Türk coğrafi­yasında inteqrasiyanın dərinləşməsinə, qardaşlıq bağlarının daha da möhkəm­lənməsinə təkan verəcək.

Hazırda dünyada BRİKS-dən NA­TO-ya, Avropa İttifaqından (Aİ) Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına (ŞƏT) və Afrika İttifaqına qədər bir çox beynəlxalq struk­turlar mövcuddur. Beynəlxalq gündəmə təsiri və imkanı baxımından bu birliklərin bəziləri güclü və nüfuzlu, bəzilərinin isə efektivliyi zəifdir. Dünyanın üzləşdiyi iqti­sadi-siyasi, ekoloji böhran şəraitində Türk Dövlətləri Təşkilatının qlobal sabitliyi və türk dünyasının təhlükəsizliyini, sülhü qo­ruyacaq transmilli təşkilat kimi daha da güclənməsi və fövqəladə, əslində, bölgə­dənkənar ölkələrin də maraqları ilə üst-üstə düşür. Çünki qlobal problemlərin çö­züm yolları, yaşıl dünyaya keçidin üsulları məhz bu platformada təklif olunur. 

Heç şübhəsiz, TDT-nin Şuşa Sam­mitində COP29 mövzusu da müzakirə mövzusu olacaq. Cari ilin noyabr ayında Azərbaycanın COP29-a evsahibliyi etmə­si Türk dünyası adına böyük uğurdur. Əs­lində, COP29 Azərbaycan və bütövlükdə Türk dünyası üçün mühüm zirvədir. Bun­dan əvvəl Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində təşkil olunan, on minlərlə insanın iştirak etdiyi və bütün qlobal iqlim məsələlərinin müzakirə edildiyi tədbirə bu dəfə evsahib­liyini Azərbaycan edəcək. 

***

Oxuculara xatırladaq ki, Prezident İlham Əliyev iyunun 6-da Bakıda TÜRKPA nümayəndələri ilə görüşündə bildirmişdi ki, onun təşəbbüsü ilə bir aydan sonra Şuşada Türk Dövlətləri Təşkilatının qey­ri-rəsmi Zirvə görüşü keçiriləcək. Dövləti­mizin başçısı çıxışında Zirvə görüşünün ildə bir dəfə keçirilməsinin kifayət etmə­diyini vurğulamışdı. Yeri gəlmişkən, eyni mövqeyi Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tay­yib Ərdoğan da bölüşdüyünü bildirmişdi: “Türk Dövlətləri Təşkilatındakı birliyimizin daha da güclənməsi üçün fəaliyyətimizi davam etdiririk. Təşkilatımızın növbə­dənkənar Zirvə toplantısının iyul ayında Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı olan Şuşada keçirilməsindən məmnunluq hissi keçirdiyimi xüsusi qeyd etmək istəyirəm”.

Göründüyü kimi, artıq TDT beynəlxalq güc mərkəzinə çevrilmək yolunda inamla addımlayır və dünya gücləri bunu qəbul etməyə başlayıblar. Çünki onlar neoko­lonializm, alternativ enerji və yaşıl dünya kimi qlobal çağırışların səsləndiyi Azər­baycanla və onun timsalında Türk dünya­sı ilə hesablaşmalı olacaqlar. Bunun dip­lomatik işartıları indidən görünməkdədir. 

TDT-nin Şuşa Sammiti, həmçinin Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünün bər­pası üçün apardığı mübarizədə ona ve­rilən vahid qardaşlıq dəstəyinin mesajı, ölkəmizin türk dövlətləri arasında əmək­daşlıq mərkəzinin avanqardı olduğunun nümayişidir.

Əminliklə deyə bilərik ki, bu cür bey­nəlxalq tədbirlərin keçirilməsi nəticəsində iştirakçı dövlətlər türk inteqrasiyası, eləcə də ticari-iqtisadi və investisiya sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsi istiqamətlə­rində öz təşəbbüslərini irəli sürmək üçün daha geniş imkanlar əldə edəcəklər. Şuşa sammiti ilə Türk Dövlətləri Təşkilatının daha da güclənəcəyinə, dünyada söz sa­hibinə çevriləcəyinə inananlar getdikcə çoxalmaqdadır.

Sabah TDT-nin Şuşada start verilə­cək Zirvə toplantısı dünyada baş verən qlobal dəyişikliklərin regional təsirlərinə baxış prizmasından da xüsusi önəm kəsb edir. Sammitin Şuşada keçirilməsi həm də o deməkdir ki, Azərbaycanın son 4 ildə Cənubi Qafqazda yaratdığı yeni reallıqlar “Türk Dünyası 2040” vizyonu üçün əhə­miyyətli istiqamətlər təqdim edir. Onu da qeyd edək ki, Türkün Şuşa Zirvəsi Rusi­ya–Ukrayna, HƏMAS–İsrail hərbi qarşi­durmalarının beynəlxalq təhlükəsizlikdə yaratdığı qeyri-müəyyənliklər və bunun TDT-nin davranış modelləri üçün müza­kirələrlə yadda qalacağı gözlənilir. Ən azı, o səbəbdən ki, TDT dünyanı cənginə almış münaqişələrə baxmayaraq sülh və təhlükəsizlik, əməkdaşlıq modellərinə üs­tünlük verən, bu çağırışlara adekvat səs verən nüfuzlu beynəlxalq təşkilata çevri­lib. Bu tezislərin Şuşa Sammitində inkişaf etdirmək TDT-nin gündəliyinə daxil olan məsələlərdəndir. Yəni, Şuşa görüşü TDT-nin regional səviyyədən beynəlxalq miq­yaslı güc mərkəzinə çevrilməsi istiqamə­tində əlavə stimuldur. 

***

Bu gün TDT özünün proqram və stra­tegiyasını inkişaf etdirmək barədə düşü­nür. Bunu zərurətə çevirən əsas şərtlər­dən biri isə dünyada Qərbin təqdim etdiyi dəyər və prinsiplərin çöküşünün baş ver­məsidir. İndi TDT üç güc mərkəzi – NATO, Rusiya və Çin ilə balanslaşdırılmış diplo­matik dinamikanı qoruyub saxlamaqla ideoloji cəbhədə görünən boşluqları dol­durmaq missiyasını yerinə yetirir. TDT-də təmsil olunan dövlət liderlərinin Şuşa müzakirələrində həm də bu məsələ üzə­rinə xüsusi olaraq fokuslanacaqları proq­nozlaşdırılır. Türk dünyasının ideoloji çətir üçün ortaq tarixi, dili, mədəniyyəti və siya­si iradəsi mövcuddur. Bunlar isə dünya­nın pozulmuş nizamına təsir edə biləcək müştərək ideoloji proqramın hazırlanması zərurətini meydana çıxarır. 

Əminik ki, TDT üzvü olan qardaş ölkələr iqtisadi, sosial və mədəni, ideoloji standartlarını daha da yüksəltmək üçün Şuşa Sammitindən hərtərəfli yararlana­caqlar. Bundan sonra yeni geosiyasi re­allıqları dərk edən dünyanın kiçilməkdə olan “böyük gücləri” TDT-nin bölgədə və beynəlxalq müstəvidə sülhə, sabitliyə, təhlükəsizliyə nail olmaq şanslarına yeni təkan verəcəyinə şahidlik edəcəklər.

Cavid VƏLİYEV,
Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin şöbə müdiri 

– Bu il 15-ci ildönümünü qeyd edən TDT-nin yaranması barədə Naxçıvan anlaşmasına görə, təşkilata üzv dövlət­lərin liderleri ildə bir dəfə zirvə görüşün­dən savayı, üzvlərdən birinin təklifi ilə fövqəladə, qeyri-rəsmi sammitə topla­şa bilər. Keçən il belə bir toplantı Anka­rada keçirildi və orada ilkin sərmayəsi 500 milyon dollar olan Türk Sərmayə Fondu (TSF) yaradıldı. Şuşa Sammi­tindən öncə TÜRKPA İdarə Heyətinin iyunun 6-da Bakı görüşü oldu. Görüş­də çıxış edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev “Əminəm ki, bir gün dün­yanın bütün problemləri Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə məsləhətləşmələr yolu ilə öz həllini tapacaq”, – deyərək TDT-ni dünya gündəminin istiqamətini və tale­yini müəyyən edəcək güclü bir təşkilat olaraq görmək istəyini açıqladı. 

Azərbaycanın xarici siyasəti üçün Türk dövlətləri ilə əməkdaşlıq daim pri­oritet sayılıb. Qarabağ işgaldan azad olunandan sonra TDT-nin əhəmiyyəti və çəkisi daha da artdı. Bunun bir sə­bəbi torpaqların işgaldan qurtarması ilə müasir dönəmdə yeni hədəflərin gün­dəmə gəlməsi ilə bağlıdır. İlham Əliyev “Bizim ailəmiz Türk dünyasıdır” mesajı­nı verərək Azərbaycanın gələcək xarici hədəfləri ilə bağlı son nöqtəni qoymuş oldu. Eyni zamanda, İlham Əliyevin bu açıqlaması son 30 ildə Azərbay­canın da yer aldığı Cənubi Qafqazda fəaliyyət göstərən regional təşkilatlara ismarıc idi. Bu ismarıcın bir məqsədi isə Qarabağ savaşında və zəfərdən sonra TDT-nin Azərbaycana verdiyi si­yasi-mənəvi dəstəklə bağlıdır. 

Azərbaycanın TDT-yə baxışınıı şəkilləndirən digər önəmli amil dünya düzənində yaşanan dəyişikliklərdir. Təkqütblü sistemdən çoxqütblü dünya sisteminə keçid dövründə TDT kimi bir­liklərin əhəmiyyəti durmadan artmaq­dadır. Onu da qeyd etməliyik ki, Azər­baycan Türk bölgəsində görünən güç boşluğunu fürsət kimi dəyərləndirmək­lə qlobal təhdidlərə qarşı TDT çərçivə­sində müqaviməti artırmaq niyyətin­dədir. TDT-nin beynəlxalq və regional miqyasda söz sahibi olacaq təşkilata çevrilməsi üçün ciddi səylər göstərən Azərbaycan qurumu daha mükəmməl hala gətirmək üçün Şuşa görüşü ərəfə­sində TDT-yə ayırdığı illik büdcəni 2 milyon dollara çatdırdı. Hazırda TDT üzvü digər dövlətlərin də illik ayırmanı 2 milyon dollara çatdırması gözlənilir. Bununla da həm TDT-nin zirvə görüş­lərinin sayını ildə 2 dəfəyə qaldırılması, həm də təşkilatın qurumlarının daha işlək hala gətirilməsi hədəflənir.

İmran BƏDİRXANLI
XQ