Ermənistan–Azərbaycan münasibətlərinin nizamlanması Naxçıvana yolun açılmasından birbaşa asılıdır

Son vaxtlar bu şərti İrəvana Bakıdan çox Ankara xatırladır. Məhz torpaqlarımızı işğal etməsi səbəbindən Türkiyənin otuz bir il bundan əvvəl (1993-cü ilin aprelində Kəlbəcər rayonunun işğalından sonra – red.) Ermənistanla dondurduğu sərhəd-gömrük-keçid məntəqələrini, hava yollarını açması İrəvanın Bakı ilə sülhə gəlməsindən asılıdır. 

Zəngəzur dəhlizi isə sülh danışıq­larının vacib sayılan şərtlərindən biridir və bizim üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Çünki Zəngəzur dəhlizi, sadəcə, vətən­daşlarımızın Naxçıvana sərbəst gediş–gəlişini və yüklərin daşınmasını təmin etməyəcək, eyni zamanda, Azərbaycanla Türkiyə arasında canlı və qısaməsafəli əlaqəni bərpa edəcək. Bu, həm də tək­cə iki qardaş ölkəni deyil, Türk dünyası­nı birləşdirəcək, Turana açılan transmilli qovşaq deməkdir. Əslində, 2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli Bəyanatda öz ək­sini tapmış bu layihəyə qarşı çıxanları narahat edən əsas məqam bölgədə işar­tıları görünən yeni güc mərkəzinin – Türk Birliyinin yaranması ehtimalıdır.

“Diqqətinizə çatdırmaq istərdim ki, biz “Zəngəzur dəhlizi” ifadəsini işlətmi­rik”. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova bu sözlə­ri aprelin 19-dan əvvəl demişdi. Söhbətin Azərbaycanın qərb rayonlarını Ermənis­tanın Sünik rayonu ərazisindən keçmək­lə Naxçıvanla birləşdirən marşrutdan getdiyini nəzərə çatdıran M.Zaxarova kompromisləri inkişaf etdirməkdən ötrü yaxşı qurulmuş mexanizmi xatırladıb: “Bu, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinlərindən ibarət üçtərəfli işçi qrupudur. Biz tərəfdaşları­mızı siyasi iradə nümayiş etdirməyə və üçtərəfli işçi qrup da daxil olmaqla qar­şılıqlı fəaliyyəti bərpa etməyə çağırırıq”. İşçi qrup bu bəyanatdan az sonra öz işini bərpa elədi, amma artıq üçtərəfli deyil, ikitərəfli formatda. Azərbaycan və Ermə­nistanın məhz bu formatda apardığı sər­həd danışıqlarının nəticələri isə hamıya məlumdur. Moskvanın İrəvanla son dav­ranışları isə Zəngəzurda müştərək sər­həd – gömrük xidmətinin təşkil edilməsi ilə bağlı razılaşmanın əldə olunması ehti­malına inamı artırır.

“Tavuşun ardınca Sünik (Zəngəzur–red.) gəlir. Növbəti addımda Azərbay­can Ermənistan ərazisindən Naxçıvana dəhliz verilməsi məsələsini irəli sürəcək. Türkiyə rəsmiləri artıq açıq şəkildə bəyan edirlər ki, Ermənistan–Azərbaycan mü­nasibətlərinin nizamlanmasında növbəti mərhələ Zəngəzur dəhlizinin açılması­dır”. Bunları isə erməni şərhçi Avetis Babacanyan “Hraparak” qəzetində dərc olunmuş məqaləsində yazıb. Rəsmi İrə­vana müxalif mövqedən çıxış edən ermə­ni şərhçinin düşüncəsinə görə “müharibə təhlükəsi” ilə Ermənistandan hər şeyi almaq olar: “Zəngəzur dəhlizini könüllü verməliyik, verməsək, müharibə olacaq. Paşinyan xalqı inandıracaq ki, məsələ o qədər də pis deyil, azərbaycanlıların o yoldan keçməsi üçün müəyyən imtiyazlar verilir. Misal üçün, gömrük nəzarəti olma­yacaq. Hakimiyyət Azərbaycana növbəti güzəşti müxtəlif səbəblərlə əsaslandıra­caq, insanları əmin edəcək ki, Sünik tez­liklə sülh qovşağına, ticarət mərkəzinə çevriləcək. Hətta o qədər inkişaf edəcək ki, əvvəllər bunu niyə etmədiyimizə peş­man olacağıq...”.

Bütün bunların sentyabr ayına qə­dər baş verəcəyini yazan hay ekspert Azərbaycan, Türkiyə və Ermənistanın tələsdiyini, fəqət Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədindəki Rusiya qoşunlarının Paşin­yanın planlarına mane olduğunu ərz edir: “Rusiya qoşunları Ermənistan–Azərbay­can sərhədinin müxtəlif yerlərindən çəkil­sələr də, onların Sünikdə hərbi mövcud­luğu davam edir. Daha əvvəl məlumat yayılmışdı ki, rus sərhədçilərin Azərbay­canla sərhəddən çıxarılması tələbini Bakı irəli sürüb, İrəvan da bunu icra edib”. 

Bu cür avantürist mülahizələrlə mü­şayiət olunan məqalədə A.Babacanyan qeyri–ixtiyarı bir həqiqəti etiraf edib. Əgər Zəngəzur dəhlizi üç il bundan əvvəl açıl­saydı, bundan ən çox qazanan elə Ermə­nistan olacaqdı. 

* * * 

Revanşist-daşnak zehniyətli erməni ekspertlərdən fərqli olaraq, Ermənistanın siyasi rəhbərliyi Zəngəzur dəhlizi açılma­dan sülhün mümkünsüzlüyü prinsipini ar­tıq qəbul etmiş kimi görünür. Çünki rəsmi İrəvan bunun sülhün əsas şərti, alterna­tivsiz layihə olduğunu yaxşı başa düşür. Zəngəzur dəhlizini və sülhü Siam əkizləri kimi bir-birindən ayırmağın heç cür müm­kün olmayacağını dünyanın nizamını pozmağa çalışan, bölgədə öz maraqları­nı güdən “böyük güclər” də həzm etməyə məhkumdur. “Böyük güclər”dən söz düş­müşkən, Zəngəzur dəhlizinin bir hissə­sinə çevriləcəyi İpək Yolundan yeni keçid marşrutu kimi faydalanmaq Şərqdə, ilk növbədə, Çin, Qərbdə isə Avropa İttifaqı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Axı, mövcud reallığa qlobal iqtisadi kontekstdən yanaşsaq görərik ki, hazırda dünya üzrə əsas yük daşımaları məhz Şərqdən Qərbə, Asiyadan Avropaya yönəlir.

Dəhlizin işə düşməsi, həmçinin Cə­nubi Qafqazın geosiyasi, iqtisadi və mədəni dinamikasına özünün inteqrativ təsirini göstərəcək. Bu zaman bölgə və bölgəətrafı ölkələr üçün geniş və fay­dalı ticarət və qarşılıqlı əlaqə imkanları yaranacaq və onların beynəlxalq plat­formalarda mövqeləri kifayət dərəcədə möhkəmlənəcək. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu strateji layihə təkcə Azər­baycan, Türkiyə və Ermənistan üçün deyil, eləcə də regionun digər dövlətləri üçün də siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik dividendləri qazanmaq üçün böyük po­tensiala malikdir.

P.S. Azərbaycana Naxçıvanla onu birləşdirəcək yol lazımdır. Mustafa Ka­mal Atatürkün “Türk qapısı” adlandırdığı Naxçıvanın blokadada olduğu 90-cı il­lərin əvvəllərində o zaman muxtar res­publikanın Ali Məclisinin sədri işləyən Heydər Əliyevin təşəbbüsü və təşkilat­çılığı sayəsində Türkiyənin Dilucu və Azərbaycanın Sədərək sərhəd keçid məntəqələrini birləşdirən Ümid körpüsü inşa edildi. 1992-ci il mayın 28-də istifa­dəyə verilən, Araz çayı üzərində uzun­luğu 286 metr olan tağlı körpü bu gün Zəngəzur dəhlizi üçün “svetafor”un yaşıl işığı rolunu oynayır. 

Elxan ŞAHİNOĞLU, 
“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, siyasi şərhçi

– Azərbaycan rəsmiləri Zəngəzur dəhlizinin bölgə ölkələri, o cümlədən Ermənistanın özü üçün cəlbedici ol­duğunu aylardır əsaslandırırlar. Növ­bəti belə əsaslandırmanı Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi, səfir Elçin Əmirbəyov Antalya Diplomatiya Forumunda səs­ləndirib. İki ölkə arasında nəqliyyat əlaqələrinin bərpası bölgədə etimad quruculuğu rolunu oynaya və sülh ya­ratmaq üçün effektiv alətə çevrilə bilər. Prezidentin xüsusi tapşırıqları üzrə nümayəndəsi Zəngəzur dəhlizinin Er­mənistanın regionda iqtisadi təcridinə son qoya biləcəyini önə çəkib. Həm də xatırladıb ki, Zəngəzur dəhlizi Çini Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz va­sitəsilə Avropa ilə birləşdirə bilər.

Ermənistan baş naziri Nikol Pa­şinyan Zəngəzur dəhlizinin iqtisadi faydalarını anlamamış deyil. Sadəcə olaraq, düşünür ki, nəqliyyat yolunu Ermənistan üçün daha münasib şərt­lər daxilində fəaliyyətinə imkan yarada bilər. 

Rəsmi Bakı Ermənistanın bu nəq­liyyat dəhlizinə nəzarət etməsinə razı deyil, İrəvan isə bu səlahiyyətin Mosk­vada qalmasına qarşı çıxır. Buna bax­mayaraq, rəsmi Bakının İrəvana me­sajı bundan ibarətdir ki, digər ölkələrin dəhlizdən keçən yüklərini yoxlaya bilər. Ancaq bunun üçün ilk növbədə çərçivə sazişi imzalanmalı və dəhliz açılmalıdır. Bu, bölgədə inam atmos­feri yaratmaqla bərabər Ermənista­nın üçüncü dövlətlər vasitəsilə özünü Azərbaycandan qorumaq xofundan qurtara bilər.

İmran BƏDİRXANLI
XQ