III MƏQALƏ

Avrasiyanın enerji xəritəsi və çoxtərəfli beynəlxalq əlaqələr

Bu mövzuya aid I və II məqalələrdə gətirilən faktlar və aparılan təhlil göstərir ki, 2000-ci ildə Azərbaycanın multilateral­lıqla bağlı mövqeyi həm ciddi sınaqdan keçmiş, həm də daha çətin və mürəkkəb sınaqlarla qarşılaşma mərhələsinə qə­dəm qoymuşdur. Bu, dünya miqyasında maraqlı hadisədir (səbəbini Asiya – Sa­kit okean regionunda multilaterallığın bir özəlliyi ilə əlaqədə izah edəcəyik). Ayrıca Avrasiya və daha konkret olaraq, post­sovet məkanında qiymətli təcrübədir. Bu təcrübənin siyasi-nəzəri ilə yanaşı, fəlsəfi miqyasda da mənası mövcuddur. Məsələ ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın enerji strategiyasının mərhələləri ilə multila­terallığın transformasiyasının geosiyasi kontekstdə əlaqəsi dərin və mürəkkəb­dir. Enerji strategiyasının I mərhələsin­dən (“dünyanın aparıcı enerji şirkətlə­rini Xəzər dənizində çalışmağa dəvət” mərhələsi) II mərhələsinə (“nəhəng qaz yataqlarının istismarı” mərhələsi) keçid­lə multilaterallığın transformasiyasının daxili məntiqi arasında maraqlı bağlantı vardır. 

Həmin məntiqi əlaqənin isə üç aspek­ti son dərəcə diqqətçəkəndir. 

Birincisi, enerji strategiyasının ilk mərhələsinin nəticələrindən biri kimi, neftin iki strateji boru kəməri vasitə­silə Qərbə ixracı (biri Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki limana qədər uzanır – Bakı – Tbilisi – Ceyhan, digəri isə Gür­cüstanın Qara dəniz sahilindəki limana qədər – Bakı – Supsa) və bir xətt üzrə Rusiya istiqamətində ixracı. Bununla Azərbaycan neft ixracının şaxələndirmə modelini qurmuş oldu. 

İkincisi, neft ixracının şaxələndirmə modeli əsasında Avrasiyanın enerji xə­ritəsi dəyişdirildi. 

Üçüncüsü, Azərbaycanın enerji ixra­cının şaxələndirmə modelini yaratması ilə Avrasiya məkanında multilaterallığın regional təşkilatlanma formatları əsasın­da yeni məzmun alması parallelik təşkil etmişdir. 

Bizim Azərbaycanın enerji ixracı­nı şaxələndirməsi, Avrasiyanın enerji xəritəsini dəyişməsi və çoxtərəfli bey­nəlxalq əlaqələrin regional təşkilatlan­ma formatı kontekstində yeni məzmun alması arasında axtardığımız məntiqi bağlılığı sübut edən arqumentlər möv­cuddurmu? Zaman xronologiyasına baxaq. 

Azərbaycanın da iştirak etdiyi müxtəlif platformalar üzrə regional təşkilatlanma təqribən keçən əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısından vüsət almağa başladı. Bura­da İslam Konfransı Təşkilatı (1969-cu il), MDB (1991-ci il) və Qara Dəniz Əmək­daşlıq Təşkilatına (1992-ci il) istisna hal kimi baxmaq lazımdır. Çünki Azərbaycan İslam Konfransı Təşkilatının yaranma­sı dövründə müstəqil dövlət deyildi, indi onun fəal üzvlərindən biridir. MDB-nin ya­radılmasında (ilk olaraq Belovejskdə Ru­siya, Ukrayna və Belarusiya bu təşkilatın əsasını qoymuşlar) Azərbaycan iştirak etməmişdir, lakin 1993-cü ilin sentyab­rında təşkilatçı dövlətlərdən biri kimi ona üzvlüyü təsdiq (ratifikasiya) etmişdir. 

Bundan fərqli olaraq, Azərbaycan 1992-ci ildə İstanbulda Qara Dəniz İq­tisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının yaradıl­ması ilə bağlı Zirvə Bəyannaməsini im­zalayan 11 ölkədən biridir. 1999-cu ildə təşkilat kimi təsdiqini tapmışdır. Onun başlıca məqsədi Qara Dəniz hövzəsində sülh, əməkdaşlıq, sabitlik və çiçəklən­məyə nail olmaqdan ibarətdir. 

Bunlarla yanaşı, artıq XX əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısından intensiv olaraq bir sıra əməkdaşlıq platformaları təşəb­büsləri başlayır ki, yekun halında onlar Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla, qlobal miqyasda çoxtərəfli əməkdaşlıq format­larının meydana gəlməsini ifadə edirlər. Ancaq onlar, əsasən, region dövlətləri­nin təşəbbüsü deyildilər. Burada GUAM (1997-ci il) bir qədər fərqləndirilməlidir. Onu Demokratiya və İqtisadi İnkişaf Təş­kilatı kimi də təqdim edirlər. Azərbaycan da bu təşkilatın təsisçiləri sırasındadır. İdeya isə Qərbdən verilmişdi. Təşkilatın başlıca məqsədi Qərbə inteqrasiya ilə bağlı idi. Ona MDB-yə daxil olan dövlət­lərin qrup halında müstəqil inkişaf mo­dellərindən biri kimi baxırdılar. GUAM-a Azərbaycan, Ukrayna, Moldova və Gür­cüstan üzvdürlər. 

Deməli, 1991–2000-ci illər ərzində Cənubi Qafqazda regional təşkilatlanma üçün xarakterik xüsusiyyət əməkdaşlıq ideyalarının, əsasən, kənardan qaynaq­lanması ilə bağlıdır. Həmin keyfiyyətdə MDB, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatını və GUAM-ı göstərmək olar. Ancaq bu təşkilatların heç biri nə regio­nal, nə də qlobal miqyasda ciddi geosi­yasi dəyişiklik etmək iqtidarında deyildir. Bu aspektdə İslam Konfransı Təşkilatını nəzərə almırıq, çünki o, regional deyil­dir və çox əvvəl postsovet məkanından uzaqda yaradılmışdır. 

Lakin məhz vurğulanan kontekstdə Cənubi Qafqazda yeni və konkret is­tiqamət üzrə çoxtərəfli beynəlxalq əmək­daşlıq modelləri təklif edən dövlət özünü göstərməyə başlamışdı. Həmin dövlət Azərbaycan Respublikası idi. Bakının əməkdaşlıq təşəbbüsləri, əsasən, enerji strategiyası çərçivəsində geniş bir geosi­yasi məkanı əhatə edən və milli təhlükə­sizliklə sıx bağlı olan neft layihələri ilə əlaqədar idi. Dünyanın böyük dövlətləri ayrı-ayrı regionlarda müxtəlif əməkdaşlıq layihələri üzərində baş sındırdıqları bir zamanda (onların bəziləri üzərində irə­lidə dayanacağıq) Azərbaycan tədricən öz real projelərini həyata keçirirdi. Özü də Azərbaycan onları beynəlxalq hüquq və iştirakçı dövlətlərin maraqlarını göz­ləməyi sinxronlaşdıraraq həyata keçirirdi. Enerji strategiyasının XXI əsrə qədərki I birinci mərhələsinin əsas özəlliyi bundan ibarətdir. 

Beləliklə, Azərbaycan 2000-ci ildə – birincisi, böyük şirkətləri Xəzər hövzə­sində işləməyə dəvət etdi və buna nail oldu. İkincisi, tarixi baxımdan çox qısa bir zamanda neftin çoxşaxəli ixrac moldelini qurdu (Şimal və Şərq istiqamətləri üzrə). Faktiki olaraq, enerji ixracının diversifika­siyası postsovet məkanında ilk dəfə Cə­nubi Qafqazda reallaşdı. Eyni zamanda Azərbaycan həmin nəql alteranitvliyini üzvi surətdə iştrakçı dövlətlərin milli təh­lükəsizliyi ilə əlaqələndirə bildi. 

Onun bariz nümunələrindən biri Ulu öndər Heydər Əliyevin Gürcüstanın neft layihələrində iştirakına nail olmaqla, eyni zamanda bu qonşu dövlətin milli təhlükə­sizliyini təmin etməsindən ibarətdir. Tarixi faktdır ki, hətta qarşı tərəf bundan süni is­tifadə edib Azərbaycandan daha çox pay qoparmağın izinə düşəndə Heydər Əli­yev hər şeyi gözəl başa düşdüyünü, lakin region dövlətlərinin milli təhlükəsizliyini daha üstün tutaraq güzəştə getdiyini açıq bəyan etdi. Bu, tarixi bir qərar idi. Vaxtın­da strateji məqamları nəzərə alaraq Ulu öndər bu qərarı vermişdir. Əgər fərqli bir seçim olsaydı, bəlkə də, indi Gürcüsta­nın müstəqilliyindən danışa bilməzdik. Onu da nəzərə alaq ki, bunlardan əlavə Azərbaycan Gürcüstanı dəfələrlə ciddi enerji böhranlarından xilas etmiş, onun ayaqda qalmasını təmin edən əsas tərəf­daş olmuşdur. Bu, Azərbaycan multilate­ralizminin uğurunu, dinamizmini, həm də konstruktivliyini ifadə edir. 

Eyni zamanda artıq XXI əsrin baş­lanğıcına Cənubi Qafqazda bir dövlətin – Azərbaycan Respublikasının regional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik məsuliyyəti­ni tam olaraq öz üzərinə götürdüyü ay­dınlaşırdı. Bu da multilaterallığın Cənubi Qafqaz üçün ikinci bir mühüm əlamətidir ki, yaradıcısı Azərbaycan Respublikası­dır. 

Cənubi Qafqazda regional təşkilatlanma və multilaterallıq

Beləliklə, keçən əsrin sonlarından başlayaraq, müxtəlif regional təşkilatlan­ma daha da intensivləşdi. Heydər Əliyev həmin mərhələyə Azərbaycanı həm bir neçə təşkilatın fəal üzvü (İslam Konfran­sı Təşkilatı, MDB, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və əsası 1997-ci ildə qoyulan GUAM) və eyni zamanda özünün real əməkdaşlıq formatları ilə çatdırmışdı. Bu iki prosesin qarşılıqlı əlaqəsi birinci mərhələdə Azərbacyan multilaterallığının məzmununu müəyyən edirdi. Burada geosiyasi aspektdə bir həssas məqam vardı. 

Məsələ ondan ibarət idi ki, həmin mərhələdə regional təşkilatlanma təşəb­büslərində ABŞ, Rusiya, Avropa İttifaqı və Çin arasında ciddi rəqabət özünü göstərirdi. Bu, özünü onların hər birinin sərt şəkildə öz modelini həyata keçirmək cəhdlərində göstərirdi. 

Aİ XX əsr 90-cı illərin ikinci yarısından müxtəlif adlar altında Cənubi Qafqazda təsirini təmin etməyə çalışırdı. Onlar, əsasən, regional miqyas üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif təşkilatlar vasitəsilə edilirdi – TRASEKA, Şərq Tərəfdaşlığı, “Mehriban Qonşuluq Siyasəti”, “Üç Dəniz Sistemi”, müxtəlif yardım proqramları və s. 

ABŞ da həm bu proseslərə dəstək verir, həm də özü təşəbbüslər edirdi. Hətta ABŞ Uzaq Şərq, Mərkəzi Asiya və Qafqazı da əhatə edən geniş format­lar irəli sürür (məsələn, “Quad+AUKUS” multilateral formatı – izahını bir qədər sonra verəcəyik). 

Çin öz növbəsində Mərkəzi Asiya va­sitəsilə Qafqazı da əhatə edən müxtəlif layihələr təşəbbüskarıdır (o sırada Yeni İpək yolu haqqında hər kəs bilir). 

Rusiya bir sıra təşəbbüslərin müəllifi­dir (MDB-dən tutmuş KTMT-dək). 

Göründüyü kimi, kənar təşəbbüslər mənzərəsi kifayət qədər mürəkkəbdir. Kənardan olan təşəbbüslərin üstünlük təşkil etdiyi geosiyasi dinamikada multi­laterallıq region üçün nə dərəcə ədalətli və etibarlı ola bilər? Bu suala birmənalı müsbət cavab vermək çox çətindir. Ək­sinə, burada Asiya – Sakit okean regio­nundakı kimi, müxtəlif “oyunları” görmək olardı. Azərbaycan bu aspektdə təşəb­büsü bütün kənar oyunçuların əlindən ala bildi. Azərbaycan multilaterallığının transformasiyasının növbəti mühüm məqamı bundan ibarətdir: Cənubi Qafqa­zın bir ölkəsi multilaterallığın bütün regi­ona faydalı ola bilən modelinin təşəbbüs­karıdır! 

Bunların əsasında XXI əsrin başlan­ğıcında Azərbaycanın multilaterallıq mo­delinin bir sıra başlıca əlamətlərini – bi­rincisi, Azərbaycan enerji əməkdaşlığını çox sayda dövlətin milli təhlükəsizliyinin təmini faktoru ilə üzvü surətdə birləşdirdi. İkincisi, Azərbaycan regional təhlükəsiz­liyin məsuliyyətini tam olaraq öz üzərinə götürdü. Üçüncüsü, Azərbaycan regio­nun əsas multilaterallıq modeli yaradan dövləti oldu və bu keyfiyyətdə həmin for­matın təşəbbüskarı rolunu kənar oyunçu­ların əlindən ala bildi.

XXI əsrin başlanğıcında multilateral­lığın bu transformasiyasının iki başlıca parametri olduqca əhəmiyyətlidir. Onlar­dan biri vurğulanan transformasiyanın Azərbaycan Respublikasının enerji stra­tegiyasının II mərhələsinin başlaması ilə təqribən eyni zamana düşməsidir. Digəri isə multilaterallığın regional təşkilatlan­ma formatları vasitəsilə özünü təsdiq et­məsidir. 

Hər iki faktor prosesi çox mürəkkəb­ləşdirir və meydana faktiki olaraq yeni liderlik tələbini çıxarır. Bunun fonunda Azərbaycan multilateral modelinin fəl­səfi və siyasi-nəzəri özəlliklərinin dərki müxtəlif regionlarla müqayisədə çox ma­raqlı görünür. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru