Bu günlərdə müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 105-ci ildönümü tamam olur. Tarixi Azərbaycan torpaqlarının Araz çayından şimaldakı hissəsində milli cümhuriyyət qurulması bu ərazidə 1 əsr əvvəl rus işğalı nəticəsində dövlətçiliyini itirmiş xalqımızın milli taleyində misilsiz hadisə olmuşdu. Bu mövzuda müsahibimiz görkəmli tarixçi alim, AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik İsmayıl Hacıyevdir.

– 23 aylıq mövcudluqdan sonra – bolşevik Rusiyasının AXC-ni süquta uğratmasından sonrakı kom­munist epoxasında bu şanlı tarix ta­mamilə unutdurulmuş, milli hökumə­tin mövcudluğuna şahidlik edən fakt və sənədlər gizlədilmiş və məhv edil­mişdi. Sovet imperiyası çökdükdən, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bər­pa etdikdən sonra milli tarix elmimiz, ilk növbədə, Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı gerçəkləri ümumxalq yaddaşına qaytardı. 

– Tarixin pozulmaz qanunu var: zorla yaradılan və zülmə əsaslanan hər şey gec-tez çökür, yox olub gedir. Kommu­nistlər əsarət altına saldıqları insanları və xalqları 70 il öz hakimiyyətlərinin əbə­di olmasına inadırmağa çalışmış, buna keçmişi, tarixi həqiqətləri unutdurmaq yolu ilə gerçəkləşdirmək istəmişdilər. 1920-ci ilin 28 aprelində bolşevik Rusiya­sı Azərbaycanı işğal etdikdən sonra AXC liderlərinə divan tutmuş, milli hökumətin tarixinin üstünə qara pərdə çəkmişdilər. 

Çağdaş Azərbaycan tarixşünaslığı bu ədalətsizliyi mükün olduğu qədər aradan qaldırmış, AXC-nin şanlı, öyünclü tarixini xalqımıza qaytarmışdır. AMEA Naxçıvan bölməsində də xalqımızın dövlətçilik ta­rixi, istiqlal mübarizəsi və AXC-nin fəaliy­yətinin müxtəlif istiqamətləri və mövzu­ları üzrə silsilə araşdırmalar arparılmış, dəyərli əsərlər yaradılmışdır. Məqsədimiz zədələnmiş, pozulmuz milli yaddaşı bər­pa etməyə elmi yardımçı olmaqdır.

Tarixi həqiqət budur ki, 105 il əvvəl xalqımız Rusiya imperiyasının işğalından yaxa qurtararaq, nəhayət, öz müstəqil dövlətinə sahib olmuş, qədim dövlətçi­lik ənənələrini bərpa edərək, sivil dövlət təsisatlarının formalaşdırılmasına, haki­miyyətin hər üç qolunun–qanunverici, ic­raedici və məhkəmə hakimiyyətinin yara­dılmasına nail olmuşdu. 1918-ci il mayın 28-də müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq dünyəvi, parlamentli müstəqil demokratik respublika yaranmışdı. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti türk və islam dünyasında dünyəvi təməl üzə­rində qurulan ilk türk dövləti idi. Müsəl­man Şərqində ilk demokratik cümhu­riyyətin məhz Azərbaycan ərazisində yaranması xalqımızın XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində milli müstəqillik və azadlıq duyğularından qaynaqlanan milli oyanışı ilə bağlıdır. 

– Zülm və əsarət imperiyası olmuş çar Rusiyasının yıxılması tarixi ədalət sayılsa da, onun yerində zorakılıqla yaradılmış bir səltənət qurulsa da, ta­rix Azərbaycan xalqına qısa müddətdə nicat şansı da vermişdi.

– Çar Rusiyasının yuıxılması impe­riya xalqlarının arzu və mübarizəsinin nəticəsi olsa da, bolşeviklər çevriliş yolu ilə hakimiyyətə gəlib həmin ərazidə daha qəddar bir səltənət qurmuşdular. Onlar bu məqsədlərinə çatana qədər Qafqaz­da 3 cümhuriyyət meydana gəlmişdi. 1917-ci ilin ilin oktyabrında bolşevik-so­vet hökuməti Müəssislər Məclisini qov­duqdan sonra Cənubi Qafqazdan seçilən deputatlar Tiflisdə toplanaraq Zaqafqazi­ya Seymini, aprel ayında isə Zaqafqazi­ya Federativ Respublikasını yaratmışdı­lar. Lakin fraksiyalar arasında mübarizə Seymin dağılmasına və respublikanın süqutuna gətirib çıxardı. Respublikanın süqutu və seymdə təmsil olunan xalqla­rın öz müstəqil dövlətlərini yaratması ta­rixi zərurətə çevrimişdi. 

Seymin Azərbaycan nümayəndəliyi mayın 27-də fövqəladə iclas keçirərək Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz üzərinə götürdü və özünü Müvəqqə­ti Milli Şura elan etdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçildi. Milli Şuranın 1918-ci il mayın 28-də keçirilən birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsi qərara alındı və 6 bənddən ibarət İstiqlaliyyət Bəyan­naməsi qəbul edildi. 

– Çar Rusiyası dövründə Qafqa­zın mərkəzinə çevrilmiş Tiflisdə elan olunmuş müstəqil Azərbaycan dövlə­tinin ilk addımdan ölkəmizin baş mə­dəni mərkəzi sayılan Bakıda fəaliyyət göstərməsi ağrılı bir tarixçə olmuşdu.

– O zaman Bakı erməni-daşnak və rus-bolşevik hərbi-siyasi qüvvələrinin nə­zarəti altında idi. Buna görə də liderləri­nin əksəriyyətinin bundan əvvəl Bakıda fəaliyyət göstərmiş olduğu milli hökumə­tin bu şəhərə köçürülməsi mümkün ol­mamışdı. Azərbaycan Milli Şurası və Milli hökuməti iyun ayının 16-da (1918) Tiflis­dən Gəncəyə köçmüşdü və sentyabrın 15-dək burada fəaliyyət göstərmişdi.

İstiqlaliyyət Bəyannaməsinin verildiyi ilk gündə Milli Şuranın tapşırığı ilə Fətə­li xan Xoyskinin başçılığı ilə 9 nəfərdən ibarət Cümhuriyyətin ilk hökumət kabineti təşkil edildi. Azərbaycan Milli hökuməti­nin ilk böyük uğuru 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə Batum müqaviləsinin bağlanması oldu. Bu müqavilə əsasında Osmanlı imperatorluğu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanıyan ilk dövlət oldu. Batum müqaviləsinin IV maddəsi yeni yaranmış dövlətimiz üçün həyati əhəmiy­yətə malik idi. 

İyun ayının 17-də Milli Şura səla­hiyyətlərini yeni qurulan Müvəqqəti Hö­kumətə verdi. İkinci hökumət kabinetinin əsas vəzifəsi hakimiyyəti ölkənin bütün ərazisinə yaymaq və Bakı şəhərini düş­mənlərdən azad etməkdən ibarət idi. Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi Milli Hökumət bir sıra tədbirlər həyata keçir­di. İyunun 19-da Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. 

1918-ci il 24 iyun tarixli qərarla üzə­rində ağ aypara və səkkizguşəli ulduz təsvir edilmiş qırmızı bayraq, Cümhuriy­yətin Dövlət Bayrağı təsdiq edildi. Noyabr ayının 9-da bayraq mavi, qırmızı və yaşıl zolaqlardan ibarət yeni Dövlət Bayrağı ilə əvəz olundu. İyunun 26-da milli ordu yaradılmağa başlandı. İyul ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yara­dıldı. Hökumətin 1918-ci il 11 avqust ta­rixi fərmanı ilə “Ümumi hərbi səfərbərlik” haqqında qanun qəbul edildi. 19 yaşın­dan 24 yaşınadək müsəlman gənclər ordu sıralarına çağırıldı. Sentyabrın 1-də hərbi nazirlik yaradıldı. Baş nazir F.Xoy­ski eyni zamanda hərbi nazir oldu. Ge­neral Səməd ağa Mehmandarov isə nazir müavini təyin edildi. 

– Bu arada AXC-yə düşmən kəsil­miş daşnakxislət bolşevik Şaumyanın rəhbərlik etdiyi oyuncaq Bakı Xalq Komissarları Soveti Gəncə üzərinə qoşun yeritdi. 

– Onlar dəstəyi Rusiya bolşeviklə­rindən almışdılar. Tapşırıq bu idi ki, AXC Bakıya buraxılmasın, beşiyindəcə məhv edilsin. İyunun 27-dən iyulun 1-dək Göy­çay yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Bakı XKS-nin qoşunları darmadağın edildi. Bu məğlubiyyət Bakı XKS-nin süqutunu sürətləndirdi. 

1918-ci il sentyabrın 15-də Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan könüllü hərbi dəstəsi Bakını düşməndən azad etdi. Sentyabrın 17-də Azərbaycan hö­kuməti tam heyətdə Bakıya köçdü. Belə­liklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əsl paytaxtda qərarlaşdı. 1918-ci il noyabrın 16-da fəaliyyətini bərpa edən Milli Şura noyabrın 19-da Azərbaycan Parlamen­tinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. 

Azərbaycan Parlamentinin ilk iclası 1918-ci il dekabrın 7-də keçirildi. Hüquq­şünas və tanınmış siyasi xadim, Rusiya türk-müsəlmanılarının lideri Əlimərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan Parlamen­tinin sədri, Həsən bəy Ağayev isə onun müavini seçildi. İlk Azərbaycan Parla­menti öz dövrünün demokratik əsaslar­da təşkil edilmiş ali qanunverici orqanı idi. Azərbaycan Parlamenti öz fəaliyyəti dövründə həyata keçirdiyi müstəqil döv­lət quruculuğu təcrübəsi ilə, qəbul etdiyi yüksək səviyyəli qanunvericilik aktları və qərarlar ilə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, xüsusən də parlament mədə­niyyəti tarixində dərin və zəngin iz qoy­muşdur. 

İngilislər özlərinin nəzarəti altında olan sahələri milli hökumətin ixtiyarına verdi. 1919-cu ilin aprelində Bakıda in­gilis general-qubernatorluğu ləğv edildi. Onlar avqustun axırlarınadək Azərbay­can ərazisini bütünlüklə tərk etdilər. Azər­baycan Xalq Cümhuriyyətinin IV və V hö­kumət kabinetinə (14 mart 1919–1 aprel 1920) “Müsavat partiyasının liderlərindən biri Nəsib bəy Yusifbəyli başçılıq etmiş­dir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti çox çətin və mürəkkəb bir şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir Azərbaycanın ümumi ərazi­si 113,9 min kv. km-ə çatırdı ki, burada 3,3 milyon nəfərə yaxın əhali yaşayırdı. Mübahisəsiz ərazisinin sahəsi 97,3 min kvadratkilometr, qonşu Gürcüstan və Er­mənistanla mübahisəli sayılan ərazisi isə 16,6 min kvadratkilometr idi.

– Qərbi Azərbaycanda elan edilmiş Ermənistan dövləti öz xalqının tale­yinə sahib çıxmaq əvəzinə, qonşuluğa xəyanət edərək müstəqil Azərbaycan­la düşmənçiliyə başladı. “Böyük Er­mənistan” arzusu ilə yaşayan ermə­nilər Azərbaycanın qədim torpaqları olan Zəngəzur, Qarabağ və Naxçıvanı təcavüz hədəfinə çevirdi. 

– Cümhuriyyət hökuməti Qarabağı erməni təcavüzündən qorumaq və bu bölgədə qayda-qanun yaratmaq üçün 1919-cu il yanvarın 15-də Qarabağ ge­neral qubernatorluğunu yaratdı. Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları general qubernatorluğun tərkibinə daxil edildi. Xosrov bəy Sultanov general-qu­bernator təyin edildi. X. Sultanovun qətiy­yətli tədbirləri nəticəsində Andronikin və digər daşnak qüvvələrinin Qarabağa qul­dur basqınlarına son qoyuldu və separat­çı qüvvələr buradan çıxarıldı. Qarabağda və onun dağlıq hissəsində Azərbaycanın suveren hüquqları təmin olundu. 

Ermənistan Respublikası yaranan kimi ermənilər onlara yaxınlıqda yerləşən Naxçıvan torpaqlarına təcavüzə başladı­lar. Milli vətənpərvər qüvvələr Naxçıvan bölgəsini erməni təcavüzündən qorumaq üçün 1918-ci ilin noyabrın 18-də Araz–Türk Respublikasını yaratdılar. Araz-Türk Respublikası Naxçıvanın daşnak hücum­larından qorunmasında mühüm rol oyna­dı və Azərbaycanla birləşmək üçün yollar axtarırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Naxçıvanı qorumaq üçün imkanı daxi­lində köməklik edir, danışıqlar aparırdı. Beləliklə, erməni daşnaklarının Naxçıvan torpağını zorla Azərbaycandan ayırmaq cəhdləri boşa çıxır. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti son dərəcə mürəkkəb daxili və beynəlxalq şəraitlə üzləşsə də ölkənin sosial-iqtisadi həyatı, milli-mədəni quruculuq sahələri ilə bağlı çoxsaylı işlər həyata keçirmiş­di. İlk tədbirlər sırasında gömrük xidməti yaradılmış, azad ticarətə şərait yaratmış, neft sənayesini dirçəltmək üçün əks-mil­liləşdirmə tədbirlərinə əl atılmış, xarici şirkətlərlə sazişlər bağlanmış, maliyyə si­yasəti həyata keçirilmişdi. AXC hökuməti “Bakı bonu” adlandırılan milli pul vahidi­ni dövriyyəyə buraxmış, sosial siyasətlə bağlı proqram hazırlayıb tətbiq etmiş və digər zəruri tədbirləi gerçəkləşdirmişdi.

Eyni ilə bu dəyişikliklər mədəni-qu­ruculuq sahəsində də uğurla yerinə ye­tirildi. Təhsil müəssisələri milliləşdirildi, Azərbaycan dili məktəblərdə məcburi fənn kimi tətbiq edildi, bir sıra yer adları dəyişdirildi, “Rusiya tarixi” əvəzinə “Türk xalqlarının tarixi” fənni tədris edilməyə başlandı, Qori Müəllimlər Seminariya­sının Azərbaycan şöbəsi Qazaxa köçü­rüldü. Bakı Dövlət Universiteti yaradıldı, ali təhsilli milli kadrların hazırlanmasına başlanıldı, 100 nəfər azərbaycanlı gənc xarici ölkələrdə təhsil almaq üçün gön­dərildi. Milli kitabxana açıldı, Azərbaycan Teleqraf Agentliyi, Azərbaycan radiosu, Azərbaycan Dövlət Türk Opera Dram Teatrı yaradıldı və s. AXC-nin tanıdılması üçün fəal siyasi-diplomatik iş aparıldı.

Bütün bunlara baxmayaraq., 23 ay­dan sonra erməni daşnaklarının vasitə­çiliyi, Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriy­yəti işğal olundu. 

Tarixi ədalət yenidən zorakılıqla po­zuldu. Azərbaycan Parlamenti aprel ayı­nın 27-də rus ordusunun təzyiqləri altın­da hakimiyyətin Azərbaycan müsəlman kommunistlərinə təhvil verilməsi haqqın­da qərar qəbul etməyə məcbur edildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti uğursuz sonluğa baxmayaraq, xalqımızın tarixin­də mühüm rol oynadı. Cümhuriyyətin ya­ranması ilə Azərbaycan XIX əsrin əvvəl­lərində itirdiyi dövlətçiliyi yenidən bərpa etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranışı bütün Müsəlman Türk Dünyası üçün çox əlamətdar hadisə idi. Azərbay­can xalqının milli azadlıq hərəkatı nəticə­sində yaradılmış Azərbaycan Xalq Cüm­huriyyətinin 23 aylıq fəaliyyəti xalqımızın tarixində və taleyində dönüş məqamı idi. Cümhuriyyətin zorakı yolla süqutu isə xalqımızın zorla xoşbəxtliyə qovuşdurul­ması kimi qələmə verildi.

Nəhayət, 70 ildən sonra – 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan yenidən öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdi. Azərbay­can Respublikasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olduğu ümumxalq iradəsi ilə təsdiqləndi. 

– Maraqlı müsahibə üçün təşəkkür edirik.

Söhbəti hazırladı:
Tahir AYDINOĞLU, “Xalq qəzeti”