Uzun illər əvvəl söz azadlığnı insanların əsas haqqı kimi bayraq edən ölkələrdə artıq bir müddətdir ki, qaranlıq və qorxulu vaxtlar başlayıb. Bundan daha qorxulusu isə söz azadlığı haqqını istifadə edənlərin cəmiyyətin bu hüququ müdafiə edəcəklərinə inamının Günəş şüaları altında əriyən qar kimi yoxa çıxmasıdır. 

İndi “Söz azadlığı bayraqdarı” olan Qərb ölkələrin­də heç bir günahı olmayan, sadəcə əlahəzrət qanuna söykənib söz demək haqqından yararlanan jurnalistləri bir anın içində dəmir barmaqlıqlar arxasına ata bilərlər və onları elə özləri kimi bu haqqa arxalanan bir ovuc həmkarlarından başqa heç kim müdafiə etməyəcək.

“The American Conservative” nəşri yazır ki, Assanj və Fillipsin ABŞ və Bö­yük Britaniya hakimiyyəti tərəfindən təqib edilməsi bir daha “söz azadlığı” və “in­san hüquqları” anlayışlarının nə qədər al­dadıcı olduğunu nümayiş etdirir. Məqalə müəllifi Piter Xitçens yazır: “İngilislərin necə bəhsə girdikləri hələ də yadımdadır: “Yox, məni həbs etməyəcəklər, səhv bir şey etməmişəm” və ya “Onlar heç nəyə nail ola bilməyəcəklər, bu, qanunsuzluq­dur”. Corc Oruell hələ 1941-ci ildə mü­şahidələrinə əsaslanaraq qeyd etmişdi ki, qanunun hakimiyyətdən üstün olduğu­na dair qeyri-müəyyən inam ingilis xarak­terinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Müəllif yazır ki, “radikalları, ən azı, britaniyalıları artıq söz azadlığı və ya hökumətin sui-istifadəsi ilə bağlı xoşa­gəlməz məsələlər maraqlandırmır. Bu, ondan irəli gəlir ki, o radikallar, nəhayət, özləri hakimiyyəti ələ keçiriblər və onun bəhrələrindən – müharibələrə başlamaq və başqalarının haqlarını boğmaq “azad­lığ”ından həzz alırlar”.

Bu hallar, ilk növbədə, Amerika hərbi qurumlarının bir çox cinayətlərini ifşa edən “Wikileaks”in sahibi avstraliyalı Cu­lian Assanj və Ukraynadan olan reportaj­ları, yumşaq desək, hazırkı münaqişədə Kiyevə şöhrət gətirməyən arzuolunmaz videobloger britaniyalı Qrem Fillipsə aid edilir.

Assanjın üzə çıxardığı gizlinlər barə­də təfərrüata varmaq fikrində deyiləm, çünki bu haqda kifayət qədər yazmışıq. Yalnız onu deyim ki, onun tərəfdarları ona qarşı irəli sürülən əsas ittihamı – onun öz hərəkətləri ilə, guya, Amerikanın həyatını təhlükəyə atdığını qəti şəkildə rədd edir­lər. Assanjın müdafiəçiləri, əksinə, bunun baş verməməsi üçün onun ən cəsarətli tədbirlər gördüyünü və heç kimin onun vurduğu zərərə dair heç bir sübut təqdim etmədiyini iddia edirlər. Ona qarşı çıxan­lar nə deyərlər-desinlər, onun 2007-ci ilin iyulunda Bağdad üzərində amerikalı “Apaçi” helikopter pilotlarının amansız davranışları ilə bağlı ictimaiyyətə açıq­lamaları əsl jurnalistikanın nə olduğu­nun parlaq nümunəsidir. Axı jurnalistika, ümumiyyətlə, nə üçün lazımdır? Dövlətin gizlin işləri haqqında həqiqətin açılması və bununla da dünyamıza bir az ədalətin gətirilməsi niyə cinayət olsun ki?

Amma Vaşinqton bütün imkanları ilə Assanjın ekstradisiyasına çalışır ki, onu amansız şəkildə cəzalandırsın. Bir çox ekspertlər deyirlər ki, Culian ABŞ vətəndaşı olsaydı, Konstitusiyanın Birin­ci Düzəlişi onu qoruyardı. Lakin Ameri­ka hakimiyyəti onu 1917-ci il tarixli sərt Casusluq Aktı ilə mühakimə etmək niy­yətindədir və bu sənəd isə təqsirləndi­rilən şəxslərin ictimai müdafiəsinə icazə vermir. Xatırlayırsınızsa, çox şübhəli eyni qanunvericilik sənədi 1970-ci illərdə məxvi “Pentaqon sənədləri”ni “sızdıran” Daniel Ellsberqə qarşı da istifadə olun­muşdu. Həmin sənədlərdə Vyetnam müharibəsi və onun keçmişi ilə bağlı ABŞ-ın yüksək rəhbərliyi ilə bağlı xo­şagəlməz məlumatlar var idi. İndi oxşar rəylərdən bəlli olur ki, bu, nəcib və dürüst bir hərəkət olub. Ellsberq özü də Culian Assanjı fəal dəstəkləyənlərdən olub.

Adlı-sanlı jurnalistlər açıq bildirirlər ki, bu, siyasi məsələdir. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin keçmiş direktoru Mayk Pom­peo Assanjı kəskin tənqid edərkən özü bunu açıq şəkildə etiraf edib. Hətta belə fikirlər söyləyirlər ki, Britaniyanın yük­sək çinli məmuru bu məsələyə müdaxilə etsəydi, çətin ki, ingilis məhkəmələri məsələni bu qədər uzadardılar. 

Yeri gəlmişkən, Britaniya və ABŞ ara­sında ekstradisiya müqaviləsi açıq və bir­mənalı şəkildə siyasi deportasiyanı qa­dağan edir. Lakin London məhkəmələri və Britaniya hökuməti illərdir ki, sanki ter­rorda şübhəli bilinən şəxs kimi Assanjın Amerikaya ekstradisiyasını tələb edir. Bir çox tanınmış jurnalistlər İngiltərədə As­sanjın niyə bu qədər az jurnalist tərəfin­dən müdafiə edilməsinə təəccüb edirlər. Axı bu nümunə həm də onların özlərinin söz azadlığı haqqını riskə atmış kimi görünür. Əgər zaman-zaman jurnalistlər belə repressiyalara öyrəşirsə, azad oldu­ğunu iddia edən ölkəyə bu nə hörmət gə­tirər, nə də yaraşar. Belə davam edərsə, guya, azad olan iki ölkə haqqında sadəcə əfsanələr qalacaq.

Maraqlıdır ki, son illər dünyada məhz ABŞ tərəfindən jurnalistlərə qarşı sərt tədbirlərin və addımların atıldığı barədə geniş məlumatlar yayılır. ABŞ-ın “The Nation“ nəşrində Assanjla bağlı geniş məqalə ilə çıxış edən tanınmış hərbi jur­nalist Çarlz Qlass yazır ki, “ABŞ jurna­listləri dəstəkləməkdən danışır, amma, əslində, onların təqib və qətlini təşkil edir. Assanjın işi buna sübutdur”. Qlass sonra belə yazır: “Diktatorlar problemli jurna­listləri silah və raketlərlə öldürsələr də, demokratlar bir az daha səbirli olurlar. Amma son nəticə yenə də eynidir”.

Jurnalist, həmçinin bir çox tarixi fakt­lara üz tutaraq açıqlayır ki, Somali, Erit­reya, İndoneziyanın işğalı altında olan Şərqi Timor, Pakistan, Əfqanıstan və keçmiş Yuqoslaviya da daxil olmaqla, işlədiyi digər bölgələrdə əsgərlər və si­yasətçilər cəzasız qalacaqlarına arxayın olub jurnalistləri qətlə yetiriblər. “Həyat tərzi, moda, dedi-qodu və kardaşyanlar haqqında yazmaqla daha təhlükəsiz yol seçən müxbirlər istisna olmaqla, dünya­nın elə bir guşəsi yoxdur ki, orada jurna­listlər haqsızlığa və qanunsuzluğa etiraz etməyə cəsarət edərkən güclü qüvvələrin hədəfinə çevrilməsinlər”. Çarlz Qlass bil­dirir ki, Birləşmiş Ştatların özünü istisna kimi təqdim etməsi bir yana, özünə yaxın dövlətlərin jurnalistləri öldürməsinə də göz yumur. Ötən il mayın 3-də Ümum­dünya Mətbuat Azadlığı Günündə Pre­zident Co Bayden demişdi: "Dünyanın cəsur jurnalistləri dəfələrlə göstərdilər ki, onları susdurmaq və qorxutmaq olmaz. ABŞ onları görür və onların yanındadır". Amma müəyyən məqama qədər belə olsa da, əksər hallarda bunun tam əksi­nin şahidi oluruq. 

Məqalədə göstərilir ki, “2003-cü il aprelin 8-də Bağdadda “Əl-Cəzirə”, “Reuters” və İspaniyanın “Telecino” te­lekanallarının müxbirləri və operatorları ABŞ əsgərləri tərəfindən güllələnərək öldürüləndə, Amerika onlara dəstək ver­mədi. Vaşinqton ölümləri təsadüf kimi açıqladı, lakin bu izahat hətta Jurna­listləri Müdafiə Komitəsi və Sərhədsiz Reportyorlar təşkilatındakı həmkarları tərəfindən belə rədd edildi. 2007-ci ilin iyulunda ABŞ-a məxsus “Apaçi” helikop­teri Bağdad küçələrində bir qrup silah­sız mülki vətəndaşı öldürəndə qətllərin qəsdən törədilməsi ilə bağlı iddia heç də inandırıcı olmadı. Ölənlər arasında “Reuters”in jurnalistləri Namir Nur-El­din və Səid Çma da vardı. Pentaqon İnformasiya Azadlığı haqqında Qanuna əsasən, insidentin araşdırılması tələb­lərini rədd edib, öldürülənlərin hamısının terrorçu olduğunu bildirmişdi. Rəsmi ya­lanı yalnız “WikiLeaks”in yaydığı “Colla­teral Murder” (“Girov Cinayəti”) və eki­pajın qətllərə görə sevindiyini nümayiş etdirən videoyazı ifşa etdi.

Jurnalist daha sonra yazır: “Qərb əsgərləri jurnalistləri döyüş bölgələrin­də, guya, təsadüfən məhv edirlər. Bu hərəkətlər hansısa demokratik ölkədə jurnalisti qəsdən öldürmək planlarından uzaqdır. Lakin bu da baş verir. 2017-ci ilin martında, Tramp prezident kimi fəa­liyyətə başladıqdan iki ay sonra “WikiLe­aks” MKİ-nın Amerika vətəndaşlarına və xarici siyasətçilərə qarşı kütləvi, əsassız casusluq proqramı ilə bağlı sənədləri dərc edir. İşıq üzü görən 8761 sənəddə göstərilirdi ki, agentlik vergi ödəyiciləri­nin pullarını MTA-nın oxşar proqramının eynisini tətbiq edərək istifadəçiləri din­ləmək üçün “Samsung” televizorlarında “Weeping Angel” (“Ağlayan mələk”) adlı zərərli proqram təminatını quraşdırmaq üçün xərcləyib. “WikiLeaks” “Vault 7” adlı arxivdən olan sənədləri belə şərh edirdi: “Weeping Angel” proqramı yoluxdurul­duqdan sonra hədəf televizoru “saxta söndürmə” rejiminə keçirir ki, sahibi səh­vən televizorun söndürüldüyünü düşün­sün. Əslində isə proqram bütün danışıq­ları qeyd edir və onları şəbəkə vasitəsilə gizli MKİ serverinə göndərir”. Bu faylları “WikiLeaks”ə MKİ-nın milyonlarla ameri­kalının şəxsi söhbətlərini onların xəbəri və ya razılığı olmadan dinlədiyini başa düşən məxfi informasiyaya girişi olan bir əməkdaş göndərmişdi.

Keçən il xəbərlərin araşdırmasını aparan “Yahoo!” MKİ-nin yeni direktoru Mayk Pompeonun baş verənlərə cevik və qəzəbli reaksiyasını ortaya qoydu. Sən demə, o, agentliyə “WikiLeaks”in qurucusu Assanjı qaçırıb öldürmək üçün plan hazırlamağı əmr edib. Assanj, onun birbaşa hərbi cinayətlərdə əli olduğu­nu bildirən 2010-cu ildəki hökumət bəyanatlarına görə MKİ, FTB, Dövlət Departamenti, Müdafiə və Ədliyyə na­zirliklərinin hədəfində idi. Araşdırmaçı reportyor Maykl İsikoff deyir ki, “əslində, Mayk Pompeonu əsəbiləşdirən... “Va­ult 7” haqqında məlumatın sızması idi. Bu, onun agentliyi idi və o, buna nəzarət edirdi”. Beləcə, Assanja qarşı kampaniya kəskin şəkildə güclənmişdi.

Aprelin 13-də Pompeo Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) qarşısına çıxaraq bildirdi ki, “Wi­kiLeaks”-in nəyə xidmət etdiyini açıqla­mağın vaxtı çatıb: “Rusiya kimi aktorları tərəfindən dəstəklənən qeyri-dövlət düş­mən kəşfiyyatıdır”. “Düşmən kəşfiyyat xidməti” təyinatı MKİ-nin Assanja qar­şı istənilən hərəkətini qanuniləşdirmək məqsədi daşıyırdı. Amma belə olmadı. Milli Təhlükəsizlik Şurasının vəkilləri As­sanjın öldürülməsinin qanuniliyini şübhə altına aldılar və daha soyuqqanlı MKİ rəsmiləri sui-qəsdlə bağlı məlumatları Nümayəndələr Palatasının və Senatın kəşfiyyat komitələrinə ötürdülər.

Tramp administrasiyası Assanjın məhkəməsiz öldürülməsi planlarından imtina etsə də, nə o, nə də Bayden Cu­lianın İngiltərədəki təkadamlıq kamera­da yavaş-yavaş ölməsi ideyasından və onun Amerikaya ekstradisiya edilib yük­sək təhlükəsizlik həbsxanasına salınma­sı planından əl çəkmədilər. Məhkəmə prosesi bu gün də davam edir. Həkimlər bildirirlər ki, 2019-cu ilin aprelindən bəri saxlanıldığı Londonun yüksək rejimli Bel­marş həbsxanasındakı dəhşətli şəraitdən sağlamlığı artıq zədələnmiş Assanj inti­har edə bilər. 

İndi bu məhkumluq bir qədər də uza­nıb. Belə ki, martın 26-da Britaniya Kral Məhkəməsınin “WikiLeaks”in təsisçisi­nin işi apellyasiya məhkəməsinə gön­dərmək hüququna malik olduğuna dair qərarından sonra Assanj ABŞ-a ekstra­disiyaya qarşı mübarizədə möhlət qaza­na bilib. Hakimlər bildiriblər ki, Assanjın iddia edilən doqquz mübahisəli bəndin üçündə uğur qazanmaq üçün ağlabatan perspektivi var. Kollegiyanın sədri Şarp deyib: “Apellyasiya üçün icazə ərizəsi ilə bağlı yekun qərar verməzdən əvvəl cavabdehə təminat vermək imkanı tələb edəcəyik”. 

Hakimin dediyi təminatlara aşağıda­kı məqamlar daxil edilməlidir: “Ərizəçiyə (Assanja) ABŞ Konstitusiyasına Birinci Düzəliş tətbiq ediləcək; ədalət müha­kiməsi iddiaçıya xələl gətirmədən həyata keçiriləcək və milli mənsubiyyətə görə hökm çıxarılmayacaq; iddiaçıya Amerika vətəndaşı kimi Birinci Düzəlişə əsasən müdafiə təqdim ediləcək və iddiaçı ölüm cəzası ilə üzləşməyəcək”.

Cavabdehlərə aprelin 19-a qədər vaxt verilib. Deməli, Assanj hələ yaşaya­caq, amma bundan sonra Qərbdə söz azadlığının taleyi necə olacaq, bunu söy­ləmək çox çətindir. 

İlqar RÜSTƏMOV
XQ