Tanınmış ədəbiyyatşünas-alim, tənqidçi, folklorşünas Kamran Əliyevin yaradıcılığı bütövlükdə bədii söz, ədəbi axtarışlarda formalaşıb yaranan zəngin bir irsdir. Onun çoxşaxəli yaradıcılıq yolu bu baxımdan şifahi söz sənətini öyrənən folklorşünaslıq, yazılı ədəbiyyat araşdırmalarında – tənqidçilik, şeir və nəsrin imkanlarında sözünü deyən yazıçı mövqeyi, həmçinin bu fəaliyyət sahələrinin ilkin labarotoriyası və təbliğat məkanı olan tələbə auditoriyalarındakı pedaqoji işini əhatə etməkdədir. Professor Kamran Əliyev, hər şeydən əvvəl, zamanın səs-küyündə sənətin dəyəri, ruhu və ecazkarlığına bağlanıb, sözü sevib, sözlə yaşayan, sözün varlığı, müqəddəsliyində özünü təsdiq edən ziyalıdır. 

Kamran Əliyev ilk elmi araşdırmaları­nı Azərbaycan romantizminin öyrənilməsi məsələlərindən başlamış-romantizmin ma­hiyyəti, yaranması, nəzəri əsasları, başlıca ədəbi simaları, ayrıca poetik əsasları və s. üzərindən çoxsaylı tədqiqatlar aparmış­dır. Onun “XX əsrin Azərbaycan roman­tiklərinin ədəbi-nəzəri-görüşləri” (1985), “Hüseyn Cavidin şəxsiyyəti və poetikası” (1997), “Mirzə Fətəlidən Hüseyn Cavidə qədər” (1998), “Cavid möcüzəsi” (2002), “Azərbaycan romantizminin nəzəriyyəsi” (2006), “Hüseyn Cavid: həyatı və yaradı­cılığı”(2008) və s. tədqiqatlarında roman­tizmin öyrənilməsi, bütövlükdə, konseptual araşdırma mövzusuna çevrilmişdir. Xüsu­silə, romantizmin poetikası məsələləri – ro­mantik qəhrəman konsepsiyası, əsərlərdə mövqe və xarakter, təbiət və mifoloji obraz səciyyəviliyi və s. problemlər XX əsr Azər­baycan romantiklərinin bədii yaradıcılıq və ədəbi-nəzəri görüşləri ilə birlikdə araşdır­malara cəlb olunmuşdur. 

Professor Kamran Əliyev romantizmin elmi-nəzəri əsaslarının öyrənilməsində, xüsusilə Hüseyn Cavid və Məhəmməd Hadi irsinə ayrı-ayrılıqda müraciət edərək romantiklərin həyat həqiqətlərinə yanaşma şərtlərini, əsərlərində mətnaltı kodlarla fikir təlqinini xüsusi olaraq tədqiqat mövzusuna çevirmişdir. Bəşəri mövzular, bəşəri hiss­lərlə romantik düşüncə təcrübəsinə gəti­rilən insan talelərinin sonrakı ədəbi proses, gələcək perspektivdəki uyğun modeli də alimin bu araşdırmalarında həm də maraq­lı müqayisələrin aparılmasına yol açmışdır. K.Əliyev üçün H.Cavid irsi bu baxımdan pafosu, rəngli poetik dünyası ilə seçilən irsdən çox, insanın ağrılı həqiqətlər dün­yasından zamana, gələcəyə baxışının fəl­səfəsi idi. K.Əliyev Hüseyn Cavidi drama­turq, publisist, ictimai fəal olmaqla yanaşı, əqidəli, dürüst bir ziyalılığı ilə qəbul edirdi. H.Cavid, M.Hadi kimi romantik sənətkarla­rın bədii irsi bütün hallarda insanlıq, müha­ribə, gələcəyin qurulması birliyində bəşə­riyyətin taleyindən keçirdi. 

Kamran Əliyev tənqidçi kimi yazı­çı, şair, ümumiyyətlə, sənət adamında istedad və yaradıcı ruhun sərbəstliyini qiymətləndirir, yazıçı dürüstlüyünü, şəx­siyyət bütövlüyünü vacib məsələ kimi irəli sürürdü. O, klassik və müasir ədəbi irsdə ayrı-ayrı ədiblərin yaradıcılığına müra­ciət edərək burada süjet, ədəbi forma və üsulların fərqləndirilməsini araşdırır, eyni zamanda, onların bədii irsindəki oxşarlıq­ların sabitləşmiş forma-xüsusiyyətlərini irəli sürürdü. İkinci halda alimin təklif etdiyi mövzu, ideya, poetik əlvanlıq və s. bağ­lı konkret struktur elementlər bütünlüklə yazıçı, ədiblərin yaradıcılıq özünəməx­susluqlarına qarşı dayanır, ümumi sənət görüşləri baxımından bir meyar-mərkəz­də birləşirdi. Bu baxımdan M.F.Axundov, A.Bakıxanov, M.Şaxtaxtlı, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, C.Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı, R.Behrudi yaradıcılığına tənqi­di münasibətində Kamran Əliyev ədəbiyya­tımızın silsiləvi sxemini təklif etməklə, eyni zamanda, bu sxem üzərindən söz sənəti­nin təşəkkülü prosesində oxşar qabaqlayı­cı strukturu və modusları fərqləndirirdi. 

Elmi araşdırmalarına yazılı ədəbiyyat problemləri sahəsindən başlayan Kamran Əliyev sonrakı tədqiqatlarını Azərbaycan folkloru məsələlərinin öyrənilməsi istiqamə­tində daha da genişləndirir. Folklorun zən­gin obrazlar sistemi, mətn özəllikləri, arxaik kodların öyrənilməsini ön planda saxlayan tənqidçi ardıcıl olaraq “Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” (2011), “Çağ­daş folklorşünaslıq problemləri” (2017), “Açıq kitab – “Dədə Qorqud” (2015) kimi tədqiqatlarını elmi ictimaiyyətə təqdim edir. Xüsusilə, “Dədə-Qorqud” dastanı üzərində geniş araşdırma aparan Kamran Əliyev folklor mətnlərinin yaranması təcrübəsin­də etnopoetikanın problemlərinə toxunur, müxtəlif məzmun, misrada şeir şəkilləri­nin yeni-konkret bayatı, gəraylı, qoşma formullarına keçidinin tarixi mexanizmini müəyyənləşdirir. Humanitar fikrin daim diqqət mərkəzində olan yazılı ədəbiyyat və folklor məsələləri də Kamran Əliyevin elmi araşdrımalarının başlıca istiqamətlərindən biri idi. O, ayrı-ayrı romantik sənətkarların irsindən başlayaraq, klassik və müasir söz ustalarının yaradıcılığında şifahi ənənənin rolu, başqa sözlə desək, poetik mətndə bə­dii konstruksiyanın başlıca şərtlərini məhz folklor təməlləri üzərindən qiymətləndirirdi (“Hüseyn Cavid və folklor”, “Şeyx Sənan” faciəsi və “Əsli-Kərəm”, “H.Cavid və xalq dramları”, “H.Cavid və mifoloji obrazlar”, “Romantik qəhrəman və dastan qəhrə­manları” və s.). Uzun illər “Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinə rəhbərlik edən alim tədqiqat mövzularının diqqətlə seçilməsi, folklor və yazılı ədəbiyyat məsələləri-mif, folklor mətnlərinin yazılı ədəbiyyata trans­formasiya zənginliyi, obraz köçürmələri, motiv formalarını nəzərə alaraq oxşar tədqiqatlardan qaçır, daha problematik məsələlərin araşdırılmasını irəli sürürdü. Folklorun ədəbiyyata təsiri ilə yanaşı, Kam­ran Əliyev ədəbiyyatın postfolklor dönə­mində şifahi ədəbiyyata təsirinin də forma və şəkillərini nəzəri düşüncəyə gətirirdi. 

Qeyd edək ki, Kamran Əliyevin icti­mai fəaliyyətinin bir istiqamətini də alimin pedaqoji sahədə həyata keçirdiyi vəzifələri təşkil etməkdədir. Respublikanın müxtəlif ali məktəblərində onlarca mütəxəssis ha­zırlayan Kamran Əliyev pedaqoji fəaliyyə­tini heç zaman qarşısına qoyduğu ümumi vəzifələrdən ayırmamışdır. Alimin fikrincə, ən mükəmməl elmi mülahizələr təkcə adı kitablara salınan ziyalılar arasında deyil, həm də tələbə auditoriyalarında səslən­məli, yeri gəldikcə yeni problemlər məhz auditoriyalardan araşdırma masalarına da­şınmalıdır. O, “Azərbaycan uşaq ədəbiy­yatı”, “Ədəbi tənqid”, “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Müasir ədəbi proses” və s.fənlərdən təşkil etdiyi dərslərdə tələbənin elmi düşüncə potensialının seçilməsinə diqqət yetirmiş və onların istiqamətləndiril­məsində həmişə ziyalı mövqeyini nümayiş etdirmişdir. 

Professor Kamran Əliyevin fəaliyyətin­də onun yaradıcılıq irsi də bu kontekstdə ayrıca yer tutur. Ədibin ayrı-ayrı dövrlərdə yazdığı şeirləri, hekayə və povestləri də Kamran müəllimin sənətə, sözə olan ma­rağının, istəyinin ifadəsi idi. “Dağlı məhəl­ləsi”, “204 nömrəli avtobus”, “Bənövşə oyunu”, “Natura”, “Markesin ölümü” və s. hekayələri, “Yalquz”, “Qara köpək”, “Zəli”, “Vağzal” kimi silsilə povestləri onun hələ uşaqkən xatirələrində yer alan hadisələr, doğma el-obasının məişəti, insanları haqqında uzun illər apardığı müşahidələ­rində bir araya gətirdiyi həyat həqiqətləri, düşüncə və duyğularının ifadəsidir. 

Onun 1998-ci ildə çapdan çıxan “Yalqu­zaq” romanı o dövrdə müasirləri, tələbələri, sənət adamları tərəfindən maraqla qarşı­lanmışdır. Kiçik bir kəndin simasında-mik­ro mühitdə insan obrazları, onların həyatı, taleləri yazıçı tərəfindən olduqca canlı, milli koloritlərlə qələmə alınmışdır. 

Alim təfəkkürünə, həyat təcrübəsinə dayanan Kamran Əliyev düşüncələrinin ardınca çıxdığı səfərlərində onun öyrənib, araşdırıb ilkin təqdimatlarla elmə gətirdi­yi yenilikləri sonda zirvə konsepsiyasında təsdiqini tapmışdır. Hansı fəaliyyət sahə­sindən baxırıqsa-baxaq, Kamran müəlli­min şəxsiyyətini, böyüklüyünü, qürurunu görürük. Bu, bir həqiqətdir ki, ömrünün son günlərində ağır xəstəliklə mübarizə aparmasına baxmayaraq, o, işindən - çox sevdiyi sözün varlığı, yaradıcı ruhuna bağ­lılığından, müəllim peşəsindən əl çəkmədi. O, bu dünyada seçdiyi ömür yolunda ziya­lı, alim, pedaqoq vəzifəsinə sonadək sa­diq qaldı. Bu baxımdan professor Kamran Əliyevin həyat və yaradıcılığı bütünlüklə xalqa xidmətin yolunu göstərən bir taleyin dərsləridir.... 

Mətanət ABBASOVA,
filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent, AMEA Folklor İnstitutunun “Cənubi Azərbaycan Folkloru” şöbəsinin müdiri