Buğda ehtiyatı isə əhaliyə kifayət edəcək qədərdir

Rusiya hökuməti yaxın günlərdə ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və daxili bazarda qiymət sabitliyini qorumaq məqsədilə 2024-cü il mayın 31-dək bərk buğdanın ixracına qadağa qoyub. Başqa sözlə, bu ölkə 2021-ci ilin sonundan başlayan ixrac kvotası və əlavə gömrük rüsumlarının tətbiqi siyasətini davam etdirmək qərarına gəlib. 

Bununla bərabər, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) 2023–2024-cü kənd təsərrüfatı ilində taxılçılıqda yüksək göstəricilərin əldə olunacağı və beləliklə, ərzaq böhranı ilə bağlı risklərin azalacağı proqnozlarına baxmayaraq, dekabr ayında ərzaq buğdasının dünya qiymətləri də durmadan artır. Lakin belə bir şəraitdə Azər­baycan üçün elə bir ciddi narahatlıq gözlənil­mir. Yəni buğda idxalının 81 faizinin Rusiya tərəfindən gerçəkləşdirilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan vurğulanan məhdudiyyətlərin tətbiqinə qədər əsas alışları tamamlayıb, üstə­lik, ölkədə taxıl istehsalı da getdikcə artır. 

Göründüyü kimi, FAO o zaman indi dünyada nəzərə çarpan mövcud vəziyyəti – qlobal ərzaq bazarı üçün aclıq təhlükəsini və digər riskləri lazımi səviyyədə qiymətləndir­məyib. Düzdür, 2023-cü ilin yekun göstəri­ciləri qlobal taxıl istehsalı üzrə 2,810 milyard tona çata bilər ki, bu da ötən illə müqayisədə bir qədər yüksəkdir. Lakin nəzərə alaq ki, bu artım Çində və Qərbi Afrikanın əksər hissə­sində yem taxılının istehsalına əsaslanır. 

Bununla belə, FAO tərəfindən ərzaq buğdası üzrə yekun proqnoz 2,2 milyon ton azaldılaraq 781,1 milyon tona endirilib və bu düzəliş dünyanın aparıcı taxılçılıq ölkələrin­də buğda məhsulu ilə bağlı perspektivlərin pisləşməsi ilə əlaqədardır FAO-nun noyabr ayı hesabatında Avropa İttifaqı və Kanadada quraqlıq və Asiya regionunun bir sıra ölkələ­rində yağan yağışlar səbəbindən buğda məh­sulunun təxminən 2,6 faiz azaldığı bildirilir. Proqnozun belə aşağı salınması isə həm də müəyyən qədər “taxıl müqaviləsi”nin pozul­ması və Ukrayna buğdasının, habelə digər ərzaq məhsullarının dəniz daşınmasının da­yandırılması ilə bağlıdır.

Hazırda ekspertlər ötən bazar ertəsi birja hesabatlarına əsaslanaraq bildirirlər ki, de­kabr–yanvar aylarında tədarük üçün Rusiya buğdasının ixrac qiymətləri həftə ərzində 3 dollar artaraq bir ton üçün 240 dollara ça­tıb. Fransız buğdasının qiyməti də 3 dollar yüksələrək bir ton üçün 250 dollara, Ame­rika buğdasının qiyməti isə, hətta 33 dollar artaraq 273 dollara çatıb. Belə qiymət artımı təbii ki, idxalçıların alışlarına nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir göstərib. 

Burada onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, cari ilin oktyabrın 11-dən Rusiyadan buğ­da ixracına gömrük rüsumunun dərəcəsi bir ton üçün 4,564 min rubldan 5,224 min rubla artırılıb. Rusiyada, həmçinin əsas taxıl bit­kilərinin – arpa, qarğıdalı və çovdarın ixracı üçün 24 milyon ton tarif kvotası təyin edilib ki, bu da narahatlıq doğurub. Xatırladaq ki, kvotanın fevralın 15-dən qüvvədə olacağı nəzərdə tutulub. Müqayisə üçün qeyd edək ki, əvvəlki kvotanın həcmi 25,5 milyon ton olub.

Bu ilin yanvar–sentyabr aylarında Azər­baycana bütün buğda idxalının 81 faizi Ru­siyanın, tədarükün 19 faizi isə Qazaxıstanın payına düşüb. Qazaxıstanın nisbətən kiçik payını bu ölkədə məhsuldarlığın aşağı olması və qiymət artımı şərtləndirib. Belə ki, dekabr ayına olan məlumata görə, Qazaxıstanda 16,6 milyon ton taxıl və paxlalı bitkilər yığılıbsa, 2022-ci ildə bu rəqəm 22 milyon tona çatıb. Müvafiq olaraq, 2023-cü ilin ilk üç rübündə Qazaxıstandan buğda idxalı 6,4 faiz azalaraq 149,955 min tona düşüb, Rusiyadan isə idxal 10 faiz artaraq 639,281 min ton təşkil edib. 

Azərbaycan əvvəlki illərin mənfi təcrü­bəsini nəzərə alaraq, Rusiya taxılının idxalı­na bir sıra məhdudiyyətlər qoyulmasından və gömrük rüsumlarının artırılmasından əvvəl ərzaq buğdasının əsas hissəsini, əsasən, payı­zın ortalarına qədər alaraq tədarük edib. Döv­lət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, cari ilin on ayında respublikamıza, ümumi­likdə, 247,343 milyon ABŞ dolları dəyərində 949,278 ton buğda idxal edilib. 

Bu dövrdə dəyər ifadəsində Rusiyadan buğda idxalı 25 faiz ucuzlaşıb, 1 ton buğ­danın orta qiyməti 345 dollardan 261 dolla­ra düşüb. Buğda ehtiyatlarının tələb olunan həcmdə və məqbul qiymətə alınması faktı ondan xəbər verir ki, oktyabr və noyabrın əvvəllərində Azərbaycanın bütün aparıcı pə­rakəndə şəbəkələrində unun topdansatış qiy­mətlərində (50 kiloqramlı kisənin qiyməti) ucuzlaşma (minimum 26,4 manat) müşahidə olunub. 

Respublikada ərzaq təhlükəsizliyinin re­allaşdırılması üçün daxili potensialın gerçək­ləşdirilməsi də diqqətdə saxlanılıb. Məsələn, torpaq-iqlim potensialından və su ehtiyat­larından daha səmərəli istifadəni stimullaş­dırmaq, ərzaqlıq buğda ilə özünütəminetmə səviyyəsini yüksəltmək üçün Azərbaycan Prezidentinin 2022-ci il iyulun 9-da imza­ladığı “Ərzaqlıq buğda ilə özünütəminetmə səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair bir sıra tədbirlər haqqında” Fərmanla ölkədə yeni dəstək mexanizmi yaradılıb. Bu mexanizmə görə, artıq bu ildən pivot suvarma tətbiq edil­məklə istehsal olunaraq Dövlət Ehtiyatları Agentliyinə və un dəyirmanlarına təhvil ve­rilən ərzaqlıq buğdaya görə məhsul subsidi­yasının da ödənilməsinə başlanılıb. 

Bundan başqa, aqrar sahəyə ayrılan sub­sidiyaların və güzəştlərin həcmi 2007-2022-ci illər ərzində 10 dəfəyə yaxın artaraq 450 milyon manat olub. Nəticədə, texnika par­kının yenilənməsi və aqrotexniki xidmətlərə əlçatanlığın, toxum, gübrə və pestisid kimi istehsal vasitələri ilə təminat səviyyəsi yük­səlib, kənd təsərrüfat sahəsinin infrastruktur və təchizat bazası genişlənib. Başqa sözlə, ölkədə taxılçılığın inkişafına bu sahə üzrə ix­tisaslaşmış texnikanın sayının davamlı olaraq çoxaldılması müsbət təsir göstərib. Belə ki, respublikada son 20 il ərzində müasir kənd təsərrüfatı texnikası, təqribən, 2,8 dəfə artı­rılıb. Ötən il taxılyığan kombaynların sayı 3594-ə, taxıl toxumu səpən texnikaların sayı isə 3967-ə çatdırılıb. Beləliklə, aqrar sektor­da ixtisaslaşmış texnika ilə təminat səviyyəsi müqayisə olunan dövrdə 2,1 dəfəyə, hər min hektara düşən taxılyığan kombaynların sayı 1,8-dən 3,8-ə qədər yüksəlib.

Bütün bunlarla bərabər, respublikada ərzaqlıq buğda ilə özünütəminetmə səviyyə­sinin yüksəldilməsi, habelə ərzaqlıq buğda istehsalının təşkili məqsədilə dövlət başçı­sının müvafiq fərmanına əsasən, ərzaqlıq buğdaya 2023-cü ildən etibarən 5 il müd­dətində məhsul subsidiyasının verilməsinə başlanılıb.

Aqrar sahədə diqqətdə saxlanılan tədbir­lərdən biri də dövlət dəstəyi ilə aqrar sığorta mexanizminin yaradılması olub. Bu mexa­nizmin tətbiqi ilə hesablanan sığorta haqqı­nın 50 faizinin dövlət tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulub. Belə bir aqrar sığorta mexa­nizminin işə salınması sayəsində əkin sahələ­ri çoxsaylı risklərdən, o cümlədən təbiət ha­disələrindən–dolu, donvurma (şaxtavurma), leysan yağışları, subasma, qasırğa, fırtına və s. hallardan sığortalanıb, əhatə dairəsi isə il­dən-ilə genişlənib.

Bu gün aqrar sahədə həyata keçirilən institusional islahatlar çərçivəsində respub­likada yeni yaradılan dövlət aqrar inkişaf mərkəzlərində kənd təsərrüfatı məhsulları­nın istehsalçılarına və emalçılarına “vahid pəncərə”, operativlik və şəffaflıq prinsipləri əsasında aqroservis, aqrokimyəvi, informasi­ya-məsləhət kimi 70-dən artıq xidmət göstə­rilir.

Bütün bunlarla bərabər, aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və institu­sional islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı son illərdə həyata keçirilən mühüm tədbirlər sırasında aqroparkların yaradılması da xüsusi yer tutur. Azərbaycan Prezidentinin müvafiq fərmanı ilə dövlət–özəl tərəfdaşlığı mexa­nizmləri əsasında ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, ilkin emalı və satı­şının mütərəqqi forması kimi aqroparkların yaradılması getdikcə vüsət alır. Aqrar sahə­də bu tip müəssisələrin formalaşdırılması və fəaliyyəti çərçivəsində aqrobiznes sahələrinə investisiya qoyuluşları həm müvafiq infrast­rukturun yaradılmasına dövlət tərəfindən investisiyaların qoyulması, həm də güzəştli kreditlərin verilməsi ilə stimullaşdırılır.

Həyata keçirilən bütün bu tədbirlərin nəticəsidir ki, aqrar sektorda istehsal göstə­ricilərinin yüksəlməsi davamlı xarakter alıb. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, cari il dekabrın 1-nə kimi, qarğıdalı da daxil olmaqla tarlalardan 3 milyon 223 min ton və yaxud ötən ilin eyni dövrünə nisbətən 2,9 faiz çox dənli və dənli paxlalı bitkilər yığılıb. Eyni zamanda, təsərrüfatlar­da 2024-cü ilin məhsulu üçün müvafiq işlər görülməsinə başlanılıb. Təmiz herik şumu daxil olmaqla cari ilin payızlıq əkinləri üçün 1040,3 min hektar sahədə şum qaldırılıb. Gələn ilin məhsulu üçün 830,1 min hektar sahədə dən üçün payızlıqlar səpilib. Ondan 489,5 min hektarı buğda, 340,4 min hektarı arpa və 0,2 min hektarı çovdar olub.

Yeri gəlmişkən, ötən 20 ildə taxılçılığın inkişafı daim diqqət mərkəzində saxlanılıb, kənd təsərrüfatının bu mühüm sahəsində mü­hüm nəticələr əldə edilib. Ölkədə taxıl isteh­salı 2003-cü illə müqayisədə ötən il 1,5 dəfə artaraq 3 milyon tona yüksəlib. Müqayisə olunan dövrdə taxılın məhsuldarlıq göstəri­ciləri buğdada 21,8 faiz, arpada 20,5 faiz, dən üçün qarğıdalıda isə 32,3 faiz artımla qeydə alınıb. 

Vaqif BAYRAMOV
XQ