V MƏQALƏ

Bu mövzuya aid I-IV məqalələrin əsas tezisi ondan ibarətdir ki, indiki mərhələdə Cənubi Qafqazda əsrlərdir kök salmış geosiyasi qarşıdurma ya­radan geosiyasi və siyai avantürizm ciddi, geniş və tutarlı əsasları olan ge­osiyasi konstruktivizmlə əvəz olunur. Geosiyasi konstruktivizmin Cənubi Qafqazda yaradıcısı Azərbaycan–Tür­kiyə birliyidir. Bu birlik həm konsep­tual-nəzəri, həm də praktiki-siyasi aspektlərdə konstruktivizm modelini reallaşdırır. Bu tezisi təsdiq edən və ümumiyyətlə, geosiyasi konstruktiviz­mə aid olan üç faktora nəzər salacağıq. Onlar dövləti identiklik, dövləti maraq­lar və geosiyasi gücdür. Bu terminlərin konseptual aspektdə müəyyən dərə­cədə izahlarını IV məqalədə verməyə çalışmışıq. İndi konkret olaraq Cənubi Qafqaz regionunda Azərbaycan–Tür­kiyə birliyinin bu anlayışlara verdikləri məzmun özəlliyi prizmasında geosiyasi konstruktivizmin bir sıra cəhətləri üzə­rində dayanaq.

Azərbaycan–Türkiyə birliyi dövlət identikliyi prizmasında 

İlk olaraq Azərbaycan və Türkiyənin dövləti identiklik kontekstində siyasi kur­sun seçilməsi və bu əsasda bir-birinə mü­nasibətləri müəyyən etməsi önəm daşıyır. Hər iki dövlətin üstünlük verdiyi maraqlar və prioritetlər yığcam ifadə olunur. Həmin bazada da həm ayrılıqda Azərbaycan və Türkiyə bir-birinə münasibətdə, həm də ikisi vahid qüvvə kimi digər dövlətlərə mü­nasibətdə “biz-onlar” seçimini edir. 

Azərbaycan–Türkiyə birliyinə vahid orqanizm kimi və ya vahid özünütəşkiledən açıq sistem kimi baxsaq, onun döv­ləti identikliyinin təməl tezisi “Bir millət, iki dövlət” formuludur. Ulu öndər bu tezisə özəl siyasi məzmun vermişdir. Məhz bu məqam bir çox hallarda düzgün dərk olun­mur. Amma hər şey aydın və son dərəcə lakonik ifadə edilmişdir. 

Ulu öndər Azərbaycan və Türkiyənin münasibətlərini geosiyasi kontekstdə iki mühüm faktora bağlayır – “mədəniyyət” və “müstəqil dövlətçilik”. Müstəqil dövlətçilik mədəniyyət vahidliyinin fonunda reallaşdı­rılır. Deməli, Azərbaycan–Türkiyə birliyinin dövlətçilik identikliyinin bazasında mədə­niyyət amili dayanır! 

Formulun digər tərəfinin fəlsəfi-si­nergetik anlamı vahid mədəniyyətə söy­kənmək fikrini qəbul etməkdən başlayır. Konkret olaraq, burada baza formulun di­gər mühüm aspekti – Azərbaycan və Tür­kiyənin müstəqil demokratik dövlət olaraq strateji əməkdaşlıq şərti qoyulur. 

Bütün hallarda hər iki dövlətin vahid mədəniyyətə malik, lakin iki müstəqil döv­lət kimi bir olmasıdır. Bu tezisin hüquqi təsbiti Şuşa Bəyannaməsində dövlətləra­rası münasibətləri tənzimləyən sənəd kimi predmetləşmişdir. Şuşa Bəyannaməsinin maddələri isə BMT-nin Nizamnaməsinə və beynəlxalq münasibətləri müəyyən edən digər sənədlərə əsaslanmışdır. Burada “biz-onlar” münasibətləri miqyasda vəh­dət halında müəyyən olunmuşdur. Azər­baycan və Türkiyənin iki müstəqil dövlət kimi “biz-onlar” münasibəti eyni dərəcədə müstəqil iki dövlətin, pozitiv əməkdaşlıq çərçivəsində “öz”ündə “digəri”ni, “digəri”­ni isə “öz”ündə eyni dərəcədə görməsinə əsaslanır. Bu mənada dövləti identiklik­də Azərbaycan, həm də Türkiyədir və Türkiyə, həm də Azərbaycandır. Həmin vəhdətin başlıca əlaməti hər iki dövlətin müstəqillik aspektində identikliyi digərinin müstəqilliyini qeyd-şərtsiz və tam olaraq qəbul etməsinə əsaslanır. 

Bununla yanaşı, Azərbaycan və Tür­kiyə vahid geosiyasi faktor kimi başqa dövlətlərə münasibətdə “biz-onlar” seçi­minə yeni məzmun verirlər. Burada başlı­ca xüsusiyyət regionda yerləşən dövlətlər də daxil olmaqla, hər bir başqa dövlətə Azərbaycan–Türkiyə birliyi “biz”i, həmin dövlətlərlə sülh, barış, əməkdaşlıq və təh­lükəsizliyə söykənən münasibətlər qur­maq xətti isə “onlar”ı müəyyən edir. 

Deməli, “onlar”ın real olması üçün iki qardaş dövlət müstəqillik əsasında vahid real güc kimi çıxış edir. Bu, Cənu­bi Qafqazda geosiyasi konstruktivizmin təməl əlamətidir. Bu mövqe də hüquqi təsbitini beynəlxalq hüquq normaları kon­tekstində Şuşa Bəyannaməsində dəqiq tapmışdır. Orada başlıca şərtlər kimi, ilk olaraq, Azərbacan və Türkiyənin bir-biri­nin müstəqilliyinə, ərazi bütövlüyünə və suverenliyə hörmət etmələri, daxili işlərinə qarışmamaları, hər hansı təhdidə qarşı birgə fəaliyyət göstərmələri, əməkdaşlıq və təhlükəsizlikdə birgə fəaliyyətə daim hazır olmaları və bu əsasda digər dövlət­lərlə münasibətləri qurmaları konkret vur­ğulanmışdır. 

Onu xüsusi qeyd edək ki, Şuşa Bə­yannaməsində Azərbaycanla Türkiyənin əməkdaşlıq istiqamətləri hazırda mövcud olan bütün sferaları eyni dərəcədə əhatə edir. “Onlar”la əməkdaşlıq fəlsəfəsi də hə­min tezis üzərində qurulur. Yəni vurğula­dığımız hər iki səviyyə bir-birini məntiqi və siyasi olaraq tamamlayır. 

Yəni “Bir millət, iki dövlət” formuluna (və ya kəlamına) əsaslanan Azərbaycan–Türkiyə geosiyasi birliyi müasir beynəlxalq hüquq normaları əsasında dəqiq hüquqi kriteriyalara söykənən münasibətlər siste­midir ki, bu mənada tam hüquqi əsaslıdır! Onun təməlində Azərbaycan və Türkiyə­nin bir çoxları üçün əlçatmaz olan dürüst­lük və səmimiyyətlə dövlət identikliyində qarşılıqlı olaraq hüquqlarını tam qəbul etmək dayanır. Konkret desək, Azərbay­can–Türkiyə geosiyasi birliyi ona görə Cənubi Qafqazda perspektivli müttəfiqlik formuludur ki, kökdə bir-biri llə münasibət­ləri “emosional qardaşlıq” müstəvisindən beynəlxalq hüququn normaları çərçivə­sinə transfer edə bilmişlər. Bunun fəlsəfi və siyasi bazası isə “Bir millət, iki dövlət” kəlamının siyasi məzmun çalarlarında ifadə olunmuşdur. Bu anlamda “Bir millət, iki dövlət” eyni mədəniyyətə malik olan cəmiyyətlərin beynəlxalq hüquq norma­ları çərçivəsində necə müstəqil dövlətlər ola bilmək və real faydalı müttəfiqlər kimi bir-birinə münasibət göstərmək nümunə­sidir. 

Beynəlxalq hüquq normalarına əsas­lanan münasibətlər isə BMT Nizamnamə­sinə görə, tam və inklüziv hüquqi legitim­liyə malikdir! Buna görə də, belə nəticə çıxara bilərik: Azərbaycan–Türkiyə birliyi Cənubi Qafqaz üçün tam olaraq əsas­lı beynəlxalq hüquqi prinsiplər üzərində bərqərar olan yeni əməkdaşlıq modelidir. Məntiqi olaraq, bu birliyin Cənubi Qafqaz­da geosiyasi konstruktivizm konktestində praktiki fəaliyyətini sübut edən özəlliklər mövcuddur. Onların üzərində dayanaq. 

Beləliklə, Azərbaycan və Türkiyə birli­yinin “biz-onlar” seçimini dövləti identiklik kontekstində tam olaraq beynəlxalq hüquq normaları əsasında müəyyən etmiş vahid açıq və özünütəşkiledən sistem kimi qəbul etdiyini demək olar. Onun hüquqi legitim­liyi Şuşa Bəyannaməsindən qaynaqlanır. Bu tezislərin fonunda A.Vendtin dövlət identikliyinin dörd növünün Azərbaycan–Türkiyə birliyində məzmun proyeksiyası­na baxmaq olar. Azərbaycan və Türkyə korporativ identikliyi oxşar üsullarla cə­miyyəti idarəetməyə əsaslanır. Hazırda bu istiqamətdə sosial, humanitar, elm, təhsil və hərbi sferalarda sıx əməkdaşlıq inten­siv surətdə aparılır. Hər iki dövlət daxilə yönəlmiş bu fəaliyyəti nəticəverici formada qarşılıqlı münasibətlərinə transfer edirlər. Müsbət nəticələr alınmaqdadır.

Daxilə yönəlmiş ikinci identiklik – “növ identikliyi” də uğurla reallaşır. Hər iki döv­lətdə keçirilən Prezident seçkiləri göstərdi ki, siyasi rejim və iqtisadi sistem sferala­rında uğurlar oxşardır – birmənalı olaraq beynəlxalq siyasi kriteriyalara əsaslanan və yeni vətəndaş cəmiyyəti formalaşdıran kurs seçilmişdir. Hər iki dövlətdə seçici fəallığı yüksək olmuşdur və hər ikisində fəaliyyətdə olan dövlət başçıları lider kimi də qəbul edilmişdir. Azərbaycanda bu kur­sun konkret siyasi məzmunu “Bir millət, iki dövlət” formulu ilə müyyən olunur. Türkiyə də bunu qəbul etmişdir! Deməli, A.Vendt təsnifinin daxilə istiqamətlənmiş identiklik növünə görə, Azərbaycan və Türkiyədə cəmiyyətin idarəedilməsi üsulu tam inklü­ziv legitimdir! Mühüm nəticədir.

Üçüncü olan “rol identikliyi” də Cənubi Qafqazda Azərbaycan–Türkiyə geosiyasi birliyi kontekstində konkret məzmun kəsb etməkdədir. Bu identiklik Azərbaycan–Türkiyə birliyinin digər dövlətlərə münasi­bətlərinin xarakter və məzmununu ifadə edir. Həmin münasibətlər də beynəlxalq hüququn Şuşa Bəyannaməsinin müd­dəalarında konkret ifadəsinə əsaslanır. Burada Azərbaycan–Türkiyə birliyi nə re­gion dövlətlərini bir-birindən ayırır, nə də böyük güclərdən hansısa birinə referans etmək niyyətindədir. Onlar vahid “orqa­nizm” kimi hər bir dövlətlə münasibətləri beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsin­də qururlar. Bu qətiyyət, sadiqlik, hüquqa söykənmək Azərbaycan–Türkiyə birliyinin regionda məhz konstuktiv xarakterdə ol­ması həqiqətini getdikcə daha çox dövlətə qəbul elətdirir. 

“Rol identikliyi”ndə Azərbaycan və Tür­kiyənin regionun sabitliyi, inkişafı, təhlükə­sizliyi və barışı naminə hər bir geosiyasi oyunçuya açıq olması, münasibətləri bu əsasda inkişaf etdirməyə istiqamətlən­məsi diqqəti çəkir. Həmin rakursda Azər­baycan–Türkiyə birliyinin regional və bey­nəlxalq təşkilatlarda sıx koordinasiyalı fəaliyyətləri çox əhəmiyyətlidir. Onların sı­rasında Türk Dövlətləri Təşkilatının regi­onal qurumlar miqyasında hər iki dövlət üçün ortaq “rol identiklik” nümunəsi olaraq qəbul edilməsi dünya geosiyasətində yeni hadisədir. Onun təhlili ayrıca aparılmalıdır.

Eyni zamanda, “rol identikliyi”nin vur­ğulanan son özəlliyindən dördüncü dövləti identikliyə – “kollektiv identikliyə” birbaşa məntiqi və məzmun çıxışı mövcuddur. Bu identiklikdə də Ulu öndərin “Bir millət, iki dövlət” kəlamı istiqamətverici və müəyyə­nedici funksiya yerinə yetirir. Konkret ola­raq, Cənubi Qafqazda bir millətin iki dövləti reallığı daha geniş geosiyasi məkanda bir millətin 6 dövləti reallığına transformasiya edir. Deməli, bu nümunədə kollektiv iden­tiklik faktiki olaraq ierarxik təbiətə malikdir. Birinci səviyyədə Azərbaycan–Türkiyə birliyinin “vahid eqosu” mövcuddur, ikinci səviyyədə isə bu “eqo”dan “Bir millət, altı dövlət” eqosu törəyir! Beynəlxalq müna­sibətlər baxımından ən maraqlısı və əhə­miyyətlisi odur ki, bu cür ciddi transforma­siyada baza məna – bir millətin müstəqil dövlətləri olmaq şərti, zərrə qədər də də­yişmir! Bu da müasir beynəlxalq hüquqda yeni fenomendir və araşdırılmalıdır.

Aparılan təhlil göstərir ki, Azərbay­can–Türkiyə geosiyasi birliyi müasir kons­truktivizmin dövlət identikliyi şərtinə tam uyğundur. Bu uyğunluq beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində praktiki məzmun kəsb edir ki, bu da avtomatik olaraq həmin geosiyasi birliyi tam inklüziv legitim edir. Bu mühüm geosiyasi qənaətin işığında Azərbaycan–Türkiyə birliyinin dövləti ma­raqlar və geosiyasi güc kontekstində aldı­ğı məzmuna baxmaq mümkündür.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru