Fəlsəfi-sinergetik təhlil

Lider həssaslıq nüma­yiş etdirəndə və insanları birləşdirəndə komanda qa­lib gəlir.

Hivard ŞULTS

VIII məqalə

Vitse-prezidentlik: uğurlu Azərbaycan nümunəsi

İlham Əliyev postsovet məkanın­da vitse-prezidentlik institutunu uğurla idarəetməyə daxil edən yeganə liderdir. Digər postsovet ölkələrindən də buna cəhd edənlərin olduğu məlumdur. Lakin onlar uğursuz oldu, müsbət nəticə ver­mədi, siyasi qarışıqlıq yaratdı. Azərbay­can Prezidenti isə zamanında, müstəqil dövlətçiliyə faydalı olan və idarəetmədə şəffalığı, səmərəliliyi, demokraitkliyi daha da gücləndirən kontekstdə vitse-prezi­dentliyi müasir Azərbaycanın idarə edil­məsi sisteminə daxil etmişdir! 

Təcrübə göstərir ki, Mehriban xanım Əliyevanın Birinci vitse-prezident statu­sunda fəaliyyəti müstəqil dövlətçiliyin və demokratrik idarəetmənin inkişafı üçün olduqca faydalıdır! Bundan başqa, söh­bət faktiki olaraq Azərbaycanda şərti ola­raq “vitse-preizdentlik institutu” adlana biləcək hadisədən gedir. Çünki Birinci vitse-prezidentin rəhbərliyi ilə bir neçə vitse-prezident də fəaliyyət göstərməlidir. 

İdarəetmə baxımından burada yeni liderliyin vacib bir özəlliyini görmək olar. Prezident idarəetmə mexanizmini daha da təkmilləşdirir və onu faktiki olaraq istənilən böhranlı situasiyada çevik və səmərəli fəaliyyətə hazırlayır. Bununla siyasi müstəqillik baxımından vacib olan iki aspektin prosessuallığı və legitimliyi təmin edilmiş olur. 

Birincisi, mövcud siyasi kursun da­vamlı olaraq reallaşması təmin edilir. Böhranlı vəziyyət yaransa, o halda vit­se-prezidentlik qarşıya qoyulan məqsəd­lərə çatmaq üçün siyasi varislik əsasında idarəetməni davam etdirə bilər. 

İkincisi, öncədən bu cür keçidin legitimliyi mövcud olduğundan belə dəyişiklik heç bir siyasi krizis yara­da bilməz. Avtomatik olaraq, siyasi-idarəetmə legitimliyi təmin edilmiş olur. 

Uğurlu milli liderin fəaliyyətində idarəetmədə bu kimi yeniliyi ziddiyyət­siz daxil etməsi onun liderlik sinerjisinin əhəmiyyətli aspektlərindən biridir. Çünki XXI əsrin gözlənilməz və sürətli geosiya­si, siyasi, təhlükəsizlik və s. dəyişiklikləri fonunda legitim hakimiyyətin davamlı fəaliyyəti məsələsi çox aktuallaşır. Hə­min məqam indi dəbdə olan “siyasətin posthəqiqət” mərhələsində daha aktual görünür.

“Posthəqiqət” və ya “postdoğru” an­layışı son illər çox aktuallaşmış, “Brexit” və Donald Trampın prezident seçilməsi ilə siyasi leksikonda ön plana çıxan ter­minlərdən olmuşdur. Oksford lüğəti hətta onu 2015-ci ildə “ilin termini” adlandır­mışdır. Siyasi idarəetmə və təbliğat baxı­mından burada başlıca məqam ondan ibarətdir ki, toplumda rəy və fikirlərlə ma­nipulyasiya etməklə reallığa uyğun olma­yan vəziyyət yarada bilər və bunu normal qəbul edərlər. 

Deməli, hər hansı cəmiyyətdə süni manipulyasiyalarla legitimliyin qeyri-le­gitim obrazını və ya liderin qeyri-lider imicini yarada bilərlər. Bu cür fəaliyyət­də idarəetmə və liderlik sisteminin da­yanıqlı və davamlı olması çox vacibdir. Müstəqil dövlətin lideri istənilən situasi­yada idarəetməni təmin edə bilirsə, hər bir təbliğati manipulyasiyaya və ictimai rəyin süni dəyişdirilməsinə imkan vermir­sə, uğurlu olur. Çünki ictimai rəyin süni dəyişdirilməsi faktiki olaraq “hiperreallıq” (Jan Bodriyar) yaradır ki, bu da kütlənin yanlış təsəvvürlərə qapılmasına imkan verir. Postsovet məkanında nümunə kimi hazırda Ermənistanda, Gürcüstanda və Ukraynada mövcud vəziyyəti göstərə bilərik. Bu ölkələrin hər birində (onlardan ikisi Azərbaycana dostdur) nizamlı olma­yan və dayanıqlığının davamlılığı suallar doğuran vəziyyət mövcuddur. 

Belə çıxır ki, əslində, idarəetməyə yeni elementlərin və ya onlardan bir neçəsinin daxil edilməsi incə siyasi lider­lik tələb edir. Və bu özəlliyin əhəmiyyəti XXI əsrdə daha da artmışdır. 

Aydındır ki, vurğuladığımız aspekt­də idarəetmənin dayanıqlığı və şəffaflığı legitimlik kontekstində digər şərtlərin də ödənməsini tələb edir. Onların sırasında toplumun birliyi və bütövlüyünü təmin et­mək xüsusi yer tutur. Yeni uğurlu liderliyin siyasi sinerjisində bu faktor əsasdır. Hət­ta, deyə bilərik ki, toplumun birliyi “daxili və xarici siyasətin prioritetlərinin kəsişdi­yi aktual siyasi məkan”dır. İlham Əliyev nümunəsində bu məsələ Prezidentin “Dəmir yumruq”, “biz birlikdə güclüyük!” və siyasi dialoq proqramları prizmasında daha da aktuallaşmış olur. 

Multikulturalizmin sosial sinerjisi

Tarixdə siyasi liderlərin çox maraqlı və müdrik kəlamları olmuşdur. Onların sırasında yalnız türk dünyasının deyil, bütövlükdə dünyanın diqqətini çəkmiş kəlamları olan Mustafa Kamal Atatürk və Heydər Əliyev də vardır. XXI əsrin çox mürəkkəb, ziddiyyətli və ümumilikdə “idarəolunan xaos” mərhələsində siya­si nüdriklik çətin bir missiyadır. Üstəlik, müdrikliyi konkret kəlamlarda, tezislərdə və formullarda ifadə edə bilmək ayrıca yüksək şəxsi keyfiyyətlər tələb edir. İl­ham Əliyev artıq sübut etmişdir ki, yeni müdrik siyasi liderdir. Azərbaycan Prezi­dentinin bununla bağlı kəlamları çoxdur. Onlardan yalnız ikisinə – məşhur “də­mir yumruq” və “biz birlikdə güclüyük!” kəlamlarına siyasi sinerji kontekstində baxaq.

Öncə onu vurğulayaq ki, İlham Əliyev azərbaycançılıq çərçivəsində multikultural dəyərlərin cəmiyyətdə otu­ruşması üçün səmərəli proqramlar həya­ta keçirmişdir. Azərbaycan vətəndaşları, xüsusilə gənclər hiss etmişlər ki, dövlət etnik mənsubluğundan asılı olmayaraq hər kəsə “eyni gözlə baxır”. Bu, müasir cəmiyyətlərdə dövlətçilik baxımından çox mühüm faktordur. “Dəmir yumruq” və “Biz birlikdə güclüyük!” kəlamları bu siyasətin birbaşa məntiqi nəticəsidir. 

“Dəmir yumruq” 44 günlük Vətən savaşı zamanı ifadə edilmişdir. Onun rəmzi mənası Azərbaycan toplumunun, xalqının yumruq kimi bir ideal ətrafında birləşməsi ilə bağlıdır. Bu ideal Azərbay­can dövlətçiliyi, Azərbaycan müstəqilliyi və azərbaycançılıqdır! Onun da iki as­pekti vardır. Birinci aspekt cəmiyyətdə dövlətçilik ətrafında həqiqi həmrəyliyin formalaşmasıdır. İkinci aspekt Azərbay­can konsepti və milli müstəqil dövlətçilik ətrafında hakimiyyət–cəmiyyət (oxu: li­der–xalq) birliyinin təminidir. 

Bu iki aspekt vəhdət halında Azər­baycanın dövlət, xalq, hakimiyyət və vətəndaş olaraq “dəmir yumruq” kimi birləşdiyini ifadə edir. Dövlət, xalq, haki­miyyət və vətəndaş münasibətləri aspek­tində “dəmir yumruğun” fəlsəfi-sinergetik mənası olduqca maraqlıdır.

Müasir fəlsəfədə, ümumiyyətlə, sosi­al mühitdə vəhdət məsələsi çox müza­kirə edilir. Xüsusilə, məsələnin dövlətçilik kontekstində qoyuluşu dərin izahlar tələb edir. Əlbəttə, fərqli baxışlar vardır və bu da təbiidir. Lakin real olaraq cəmiyyətdə birliyi təmin etmənin praktiki sübutu artıq konkret fəaliyyət tələb edir. XXI əsrin ger­çəklikləri onu da aktuallaşdırır ki, milli li­der fəaliyyətinin bütün sahələrinin ahəng­darlığı sayəsində vəhdətə nail olursa, bu, qalıcıdır və uğur sayıla bilər. İlham Əliyev həmin nəticəyə çox çətin, risklərlə dolu sosial-siyasi vəziyyətdə nail oldu. 

Liderin xüsusi böhranlı vəziyyətlər­də toplumun bütövlükdə birliyini təmin etməsi onun yüksək liderlik qabiliyyəti­nin göstəricisidir. Bu məqam, xüsusilə “posthəqiqətlər” dövründə strateji əhə­miyyət kəsb edir. D.Tramp onun öhdə­sindən gələ bilmədi. Postsovet məkanı ölkələrində milli liderin toplumu birləşdirə bilməsi məsələsi hələ də müzakirə möv­zusudur. Münaqişələrin mövcud olduğu ölkələrdə bu məsələ daha kəskin xarak­ter almaqdadır. 

Azərbaycanda isə dövlət başçısı–li­der “dəmir yumruq” ifadəsini işlətdi və bü­tün cəmiyyət onun doğruluğunu, həqiqi­liyini davranışı ilə sübut etdi! Deməli, İlham Əliyev praktiki olaraq “dəmir yum­ruğ”u yaratmışdır. Bu, Prezidentin siyasi sinerjisinin əsas punktlarından biridir!

İlham Əliyev daha dərinlərdə birliyi motivə edən faktoru da sadə və effektli ritorika ilə Azərbaycan cəmiyyətinə çat­dırdı. Bu, vaxtında deyilmiş “Biz birlikdə güclüyük!” kəlamıdır! “Biz birlikdə güc­lüyük!” kəlamının semantikası “dəmir yumruğu” yaradır. Onlar sintez halında isə liderliyin yeni məqamlarının siyasi sinerjisinə təkan verir. Onların harmo­niyasının məzmununda təminedici rol oynayır. Çünki bu kəlamlar, bütövlükdə, cəmiyyətdə müasir çağırışlara cavab verən həmrəylik formalaşdırır. Bu for­mul hazırda topluma o dərəcədə nüfuz etmişdir ki, heç bir təbliğati manipulyasi­ya mövcud əhval-ruhiyyəni poza bilməz. Azərbaycan faktiki olaraq müstəqil döv­lətin kənardan olan təsirlərə müqavimət formulunu ortaya qoymuşdur! Bu proses­də həmrəliyin digər mühüm komponenti olan siyasi dialoq çox ciddi rol oynayır.

Prezidentin inamlı və səmərəli proqramı

Ümumilikdə “dialoq” məsələsi müasir fəlsəfədə çox aktualdır və ona maraq bö­yükdür. Cəmiyyətin bütün sferaları ara­sında birliyə xidmət edən münasibətlərin formalaşmasının yolu dialoqdan keçir. 

Multikultural dəyərlərin mövcud ol­duğu şəraitdə isə dialoq strateji mahiy­yət kəsb edir, onun funksional missiyası daha aktual xarakter alır. Bu zaman dia­loqun səmərəli və uğurlu formulu önəm kəsb edir. Həmin kontekstdə müasir fəl­səfədə Y.Habermas, N.Luman, M.Hay­degger və digərlərinin maraqlı fikirləri vardır. Onlar, bütövlükdə, Qərb cəmiy­yətlərində və dövlətlərarası münasibət­lərdə inteqrasiya məsələsini aktual sayır və ona nail olmağın üsullarından bəhs edirlər. Lakin hələlik hər kəsin qəbul et­diyi və real olaraq həyata keçən formul tapılmamışdır. Bunun əyani təzahürü Av­ropa İttifaqının hazırda yaşadığı mövqe birliyində və sosial inteqrasiyada çətin vəziyyətdə olmasıdır. Y.Habermas millət­lərüstü inteqrasiyadan danışır, lakin hələ bu nəzəriyyə olaraq qalır. Onun real nə­ticələri yoxdur! 

Azərbaycanda isə İlham Əliyev ar­dıcıl surətdə və davamlı olaraq daxildə siyasi dialoq modeli konsepsiyasını ha­zırlamış və onu addım-addım, mərhələli şəkildə reallaşdıran milli lderdir. 

Məsələyə bir qədər yaxın keçmişi­mizdə mövcud olmuş vəziyyətdən bax­maq lazımdır. Azərbaycanda keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində siyasi mühitin son dərəcədə radikallaşdığı və hətta kriminallaşdığı məlumdur. Ulu öndər hə­min dağıdıcı prosesi dayandırdı və onu hüquqi, sivil siyasi rəqabət müstəvisinə yönəltdi. Bununla yanaşı, postsovet ölkələri təcrübəsi göstərir ki, XXI əsrin gəlişi ilə kənardan müxtəlif bəhanələrlə (məsələn, “rəngli inqilablar” və ya “sovet dəyərləri ən yaxşısıdır” şüarı adı altında siyasi qüvvələrdən “SSRİ-nin bərpası”nı aktuallaşdırmağa çalışanların aktivləşdi­rilməsi və s.). Bu kimi siyasi tələlərə keç­miş sovet respublikalarından düşənlər oldu və indi də onlar ziddiyyətlər içində vurnuxurlar. 

Digər tərəfdən, müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrdə siyasi partiyaların dia­loqunun təşkili olduqca aktuallaşmışdır. Bu bağlılığa da Azərbaycan təcrübəsinə dərindən nəzər salmaq faydalı olardı.

(ardı var) 

Füzuli QURBANOV,
“Xalq qəzeti”nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru