İlk dəfə onunla ötən əsrin 80-ci illərində Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) auditoriyasında qarşılaşmışdıq. Gənc və  yaraşıqlı müəllim təkcə xarizmatik görkəmi ilə deyil,  XIX əsr rus ədəbiyyatından  söylədiyi elə  ilk mühazirəsi  ilə də qrupumuzun bütün tələbələrini ovsunlamışdı. Onun rus, Qərb və Şərq ədəbiyyatının müxtəlif dövrləri ilə bağlı  variasiyaları bu mühazirələrə  diqqət kəsilməkdən başqa yol qoymurdu. 

O vaxtdan 39 il keçir. Bu müddətdə onunla qarşılaşdığım elə də çox olmayıb. Buna baxmayaraq, hər görüşdə onun erudisiyasına, dərin zəkasına, ədəbi təfəkkürünə təkrar-təkrar heyran qalmışam. Son görüşüm isə məni çox üzdü. Telefonla vədələşib evlərində görüşdük. Vurğunu olduğum müəllimimi əlil arabasında görüb necə üzülməyəydim?! Amma əvvəlki tək nuru gözlərində, təbəssümü çöhrəsində idi. Üzüldüyümü büruzə verməməyə çalışıb boynunu qucaqladım. Çox səmimi və mehriban görüşdük. Zarafatından qalmayıb dedi:  “İlqar, yaman qocalmısan”. Fikirləşəndə, doğrudan bir ömür geridə qoymuşuq. Xəstəlikləri ilə bağlı eşitdiklərimi dilə gətirmək istəməsəm də,  özü söz saldı ki, 2016-2019-cu illər ömrünün ən təlatümlü illəri olub. Ömür sayılarsa, o günləri  müxtəlif  “bahalı xəstaxanalar”da keçib. 

Gülə-gülə onu da əlavə etdi ki, “2024-də 70 yaşım olacaq. Bu yaşa “buket xəstəliklərlə” – şəkərli diabet, güclü pnevmoniya, böyrək çatışmazlığı ilə qədəm qoyuram. Həftədə 3 dəfə homodializ olunuram. Amma bütün bunlar məni yazmaqdan və düşünməkdən kənar qoya bilmir. İnadkar bir inamla işləyirəm. Son beş ildə 5 kitabım çap olunub”.  

Görüşümüzün bu acı müqəddiməsindən sonra 80-ci illərdən bu günə işığı gələn insanları, müəllimlərimizi yada salıb bəzi xatirələrimizi bölüşdük və  Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə ilə müsahibəmizə keçdik.

“Altmışıncılar  alçaq üfüqlərin parlaq ulduzları idilər”

– Nizaməddin müəllim, bir çox ədəbi tənqidçilər deyirlər ki,  ədəbiyyat insanın bütün həyatı boyu keçdiyi bir yoldur, ədəbiyyat insanın mənəviyyatını müəyyənləşdirir, onun xarakterini, dünyagörüşünü formalaşdırır, ədəbiyyat insana mənəvi-əxlaqi normaları, cəmiyyətdə ahəngdar həyatı öyrədir, bütün xalqın, nəticə etibarı ilə dövlətin mənəviyyatını yüksəldir. Bu prizmadan baxanda, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı niyə bu qədər solğun görünür?

– Siz ədəbiyyatın tarixi-ictimai, estetik vəzifələrini çox doğru şərh etdiniz. Bu suala cavab vermək üçün bir az keçmişə qayıtmaq istərdim. Ötən əsrin altmışıncı illərində SSRİ miqyasında, o cümlədən, Azərbaycanda yeni ədəbiyyat yaranmağa başlayıb. Dəqiq desək, Stalin vəfat edən gün –1953-cü il martın 5-də Əli Kərim “İki sevgi” adlı şeirini çap etdirdi və elə həmin vaxtdan etibarən altmışıncılar deyilən bir ədəbiyyat yaranmağa, ədəbi nəsil formalaşmağa başladı. 

Həmin ədəbiyyatın bünövrəsi nəsrdə Mehdi Hüseynin “Yeraltı çaylar dənizə axır”, Mirzə İbarhimovun “Böyük dayaq”, İlyas Əfəndiyevin “Söyüdlü arx” əsərləri, poeziyada Rəsul Rzanın “Rənglər” şeirlər silsiləsi və sair əsərlərlə qoyuldu. Bu, bütün postsovet məkanında gedən bir proses idi. Bir qədər geniş götürsək SSRİ miqyasında, poeziyada Yevtuşenko, Voznesenski, Axmadulina, Mejelaytis, nəsr­də Vasili Şukşin, Yuri Trifonov, Andrey Belov, Çingiz Aytmatov və sair ədiblərin sayəsində yeni ədəbiyyat yarandı. Mən hesab edirəm ki, həmin illərdə Azərbaycanda gedən ədəbi proseslərə İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, İsi Məlikzadə, Anar, Elçin rəhbərlik edirdi. 

20 il bundan əvvəl yazdığım  kimi yenə həmin fikirdəyəm ki, “altmışıncılar parlaq ulduzlar idi, fəqət alçaq üfüqlərin parlaq ulduzları idilər”. Altmışıncıların poeziyası haqqında mənim tələbə yoldaşım, elmlər doktoru Yaşar Qasımbəylinin “Milli oyanış və özünəqayıdış lirikası” adlı çox sanballı əsəri çap olundu. Ona yazdığım ön sözdə qeyd etmişəm ki, 30-cu illərdə ədəbiyyat özündən əvvəl gələn hər şeyi inkar etdi. Bu nihilizm idi. Məsələn, əruzu, qəzəli, tarı, muğamı və onunla bərabər Füzulini, Nəsimini və sair ədiblərimizi  inkar etdilər və modern sovet, proletar bolşevik ədəbiyyatı yarandı. Almışıncı illərdə meydana gələn yazıçılar isə əslində 30-cuların “övladları” idilər və onlar da gəlib öz atalarını inkar etdilər. Bu, inkarı inkar qanunu kimi bir münasibət hesab edilir. 

Siz sualı çox düz qoymusunuz. Bizim ədəbiyyat  altmışıncı illərdən sonra, 1980–1990-cı illərdə, xüsusilə müstəqillik illərində böyük bir durğunluq keçirir. Bir çox yazıçılarımız bu fikrimə etiraz edə və  deyə bilərlər ki, mən bir çox müasir yazıçılarımız haqqında məqalələr yazmışam.

Baxmayaraq ki,  altmışıncıların sırasında, İsa Hüseynovun gözəl romanları var, Elçinin “Baş”, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı var, Sabir Əhmədlinin, Anarın yaxşı əsərləri var, amma  Azərbaycanda “Səfillər” yaranmadı və onların da heç biri Viktor Hüqo,  Balzak deyil, Dostoyevski, Tolstoy, heç Çingiz Aytmatov da deyildi.  Çingiz Aytmatov altmışıncıların sırasında bəlkə də ən güclü nasirdir. Bu mənada, mən nasir kimi İsa Hüseynovla, Çingiz Aytımatovu ayırıram. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanını epizminə, milli xarakter yaratmasına görə xüsusi qeyd edirəm. 

Sual oluna bilər ki, niyə belə oldu? Ona görə ki, dövr dəyişdi. Onların tapındığı ideallar sovet imperiyası ilə bərabər darmadağın oldu. Azərbaycan da ədəbi yol ayrıcında qaldı.  Məsələn, “Leninlə söhbət” poemasını yazan  Bəxtiyar Vahabzadə, “Zamanın bayraqdarı” poemasını yazan Səməd Vurğun, hətta “Lenin” poemasını yazan Rəsul Rza kimi şairlərin idealları məhv oldu. Müəyyən mənada, ədəbi təkamül məntiqi pozuldu.  Amma durğunluğun əsl səbəbi bu da deyil. Ədəbi-tarixi prosesin, ədəbiyyatın, bəzən tarixdən asılı olmayan, özünəməxsus bədii-fəlsəfi təkamülü var. Bu təkamül altmışıncı illərdən sonra baş tutmadı. Xüsusilə indiki dövrdə bu, daha aydın özünü göstərməkdədir. 

“Sözün arxasında şəxsiyyət dayanmalıdır”

– Maraqlıdır, buna baxmayaraq,  indi söz demək və yazmaq istəyən hər kəs, imkan tapıb bir iki kitab çap etdirib dərhal özünü yazıçı kimi cəmiyyətə sırımaq istəyir. Axı bizə söylədiyiniz mühazirələrinizdə deyirdiniz ki, yazıçılıq ruhun təcəssümüdür, insana ilahidən verilmiş və peyğəmbərliyə bənzər bir təyinatdır. Bəs indi yazıçı olmaq niyə belə asan olub?

– Əgər bu sualı mənə bir tənqiçi kimi verirsinizsə, açıq deyim ki, mən belə “yazıçıların əsərlərini” heç oxumuram da. Onlar yazıçı deyil. Mən əsərləri müəlliflərinə görə oxuyuram. Sözü hamı deyə, yaza bilər, amma sözün arxasında şəxsiyyət dayanmalıdır. Bədii əsərin arxasında da yazıçı şəxsiyyəti dayanmalıdır. O şəxsiyyətin gücü də onun fəhmində, vəhində, ilhamındadır. İlham, əslində ruh deməkdir. 

Müqəddəs kitabımız “Quranı Kərim”in əl-Əzhab surəsində belə bir yer var ki, Allah yaratdığı bütün canlıları, cansızları, dənizləri, zəlzələləri, okeanları, heyvanları, dağları, o cümlədən, insanı çağırır və ruhu ortaya qoyur. Deyir: “Götürün”. Canlı və cansızların heç biri qorxudan  ruha yaxın düşmür, amma insan ruhu götürüb qoyur balaca ürəyinə. İnsanın qüdrəti elə bundadır, o Allah əmanəti olan ruhun sahibidir. 

Sizin dediyiniz və özünü yazıçı hesab edən o insanlarda yaradıcılıq ruhu yoxdur. Gərək onlar yazmasın. Mənim bir fikrim var və onu bütün yazılarımda təkrar edirəm: ədəbiyyatında Füzulisi olan xalqın şairi olmaq çox çətindir. Füzuli zirvədir, sən o zirvənin ətəyində komalar qurmaqla neyləmək istəyirsən? 

– Hər peşə sahibinin bir təyinatı olduğu kimi yəqin yazıçının da həyatda bir təyinatı var. Yazıçının əsl təyinatı nədir? 

– Yazıçılıq təhsillə, universitet bitirməklə, akademik olmaqla deyil. Yazıçılıq Allah vergisidir. Belə bir misal çəkim. Dünyada milyonlarla insan var. Amma heç də hamısı sevə bilmir. Sevənlər, eşqin mənasını dərk edənlər tək-tükdür. Bu, hər yerdə belədir. İlham da sevgi kimidir. O ya sənə verilir, ya da verilmir.

Ötən illərin birində İsa Hüseynovdan televiziya üçün müsahibə almışdım, çox hayıf o müsahibəni  efirə buraxmadılar. İsa müəllim əlini yuxarı qaldırıb deyirdi ki, “mən yuxarı ilə bağlıyam”.  Cavan idim deyə, o zaman çoxları kimi mən də onu başa düşmürdüm. İndi yaradıcılıqla məşğul olanda bunu aydın hiss edirəm. Bəzən özümü zorlayıb nəsə yazmaq istəyirəm, bir şey yaza bilmirəm. Amma bəzən içimdə yazmağa ac bir ehtiyac duyuram və birnəfəsə 20 səhifə yazıram. 

– Nizaməddin müəllim, o doğru fikirdirmi ki, jurnalistika ilə müqayisədə, bədii ədəbiyyat həqiqəti söyləmək üçün daha doğru vasitədir?

– Mən elə düşünmürəm. Mənim jurnalistikaya xüsusi münasibətim var. Ədəbiyyatın bir janrı da publisistikadır. Bizim elə publisistlərimiz var ki, onlar həm siyasətçidir, həm filosofdur. Jurnalistin siyasətçi və filosof olmaq şansı  daha böyükdür. 

Həqiqəti söyləmək fikrinə gələndə isə, jurnalist bunu birbaşa, publisistik dillə söyləyir. Bədii ədəbiyyat isə  həqiqəti obrazlı şəkildə ifadə edir. 

Mənim dostlarım, tələbələrim  bəzən mənə deyirlər ki, “Füzulini başa düşmək çətindir, qəliz yazır”. “Poeziya, ümumiyyətlə, ədəbiyyat sadədir”, demək olmaz. Sadədirsə, demək primitivdir. Ədəbiyyat mücərrəd olmalıdır. Bəlkə də düzgün ifadə etmirəm, amma ədəbiyyat obrazlı sənətdir axı. Obraz yoxdursa, ədəbiyyat da yoxdur. Bəli, bədii ədəbiyyat həqiqəti obrazlarla ifadə edir. Yazıçının düşüncələrini onun obrazı deyir, ifadə edir. Məsələn, Məcnun Füzulinin özüdür. Nəsimi nə deyir:

Səni bu hüsni-camal ilə,  kamal ilə görüb, 

Qorxdular həq deməyə, döndülər insan dedilər...

Nəsimi burda gerçəyi birbaşa deyir. 

Yazıçı da, istər mənfi qəhrəmanı, istər müsbət qəhrəmanı yaradanda özünün xarakterinin mənfi və müsbət cizgilərini yaratdığı obrazda canlandırır. Axı yazıçı durub tribunadan deyə bilməz ki,  mənim bu xarakterim qüsurludur. Ona görə də mənfi qəhrəman yaradır. Bəzi yazıçılar mənfi qəhrəmanlarına  daha  çox oxşayırlar. Elə yazıçı var ki, qəddardır. Bu onun özündən asılı deyil, xarakteri belə formalaşıb. Amma o əsərlərində səmimiyyətdən, eşqdən, humanizmdən yazır. 

– Ədəbiyyatın əsl məramı “insanı öyrətmək, tərbiyə etmək və mənən zənginləşdirmək, kamilləşdirməkdir” fikri ilə razısınızmı?

– Mən bir qədər başqa cür fikirləşirəm. Mirzə Fətəli Axundzadə yazırdı ki, “mənim xalqım hələ fikir azadlığına nail olmayıb”. Ustadım, böyük mütəfəkkir Yaşar Qarayev “Azərbaycan realizminin mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasında Mirzə Cəlildən danışanda  yazır ki, “XX əsr ədəbiyyatının əsas problemi şüur yoxsulluğu problemidir. Mirzə Cəlil “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində Məmmədhəsən əminin itmiş eşşəyini axtarmır, əslində Məmmədhəsən əminin içində itmiş Azərbaycan vətəndaşını axtarır”. 

Bir fikir də deyim, buna təəccüb etməyin. Əslində Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir  yaradıcılıqları düzgün tədqiq olunmayıb. “Mirzə Fətəli Axundzadənin məktublarına qeydlər” silsilə məqalələrimdə yazmışam ki, gənc vaxtlarımda mən də Axundzadəni başa düşməmişəm. Hamı kimi mən də elə bilmişəm ki, o dinin düşmənidir, ateistdir. Amma Axundzadə özü yazır ki, “mən İslam dininin düşməni deyiləm. İslam dinini bütün dinlərdən yüksək tuturam. Amma fanatizmin, xurafatın, mövhumatın düşməniyəm”. Bütün bunlar onu göstərir ki, o ədiblər insanın kamilliyini düşünərək yazıblar.

“Yazıçıların içində senzura xofu var”

– Maksim Qorki yazırdı ki, “yazıçı özünün xalqla qan bağlılığını dərindən hiss edəndə bu onun əsərlərinə gözəllik və güc veirir, onları əbədi edir”. Bu prizmadan baxanda müasir ədəbiyyatımızın yaradıcılarını necə görürsünüz? Bu qan bağlılığı ədəbiyyatda özünü göstərirmi?

– Bilirsiniz, hər günü bir ilə bərabər 44 günlük müharibədə qazandığımız Zəfərdən sonra yeni dünya düzəni yarandı. Biz təkcə erməni işğalçılarını torpaqlarımızdan qovmadıq, eyni zamanda bütün dünyanı heyrətdə qoyan bir müharibə apardıq. Bizim hörmətli Prezidentimiz, Ali Baş Komandan İlham Əliyev əvvəlcə ictimai düşüncə üçün müharibə labüdlüyü, müharibə fəlsəfəsini yaratdı. Yadınızdadırsa, müharibədən əvvəl Prezidentimiz BMT Təhlükəsizlik Şurasının toplantısında çıxış edərkən bu müharibənin labüdlüyünü əsaslandırdı, bir növ dünyanı xəbərdar etdi. Yəni erməni işğalçıları torpaqlarımızı tərk etməsələr, biz müharibə yolu ilə bunu edəcəyik. Hadisələr, münaqişəni həll etməyə məsul olan ­ATƏT-in Minsk qrupu və digər beynəlxalq qurumlar, hakim dövlətlər istəmirdilər bu münaqişə həllini tapsın və ona görə də bu kimi xəbərdarlıqları qulaqardına vurdular. Əlbəttə, bunun özəl səbəbləri var və  Qərbdə heç zaman bunu açıq bəyan etmirlər. 

Tarixə üz tutaq: 1071-ci ildə Alp Arslan 54 minlik ordusu ilə Bizans imperatoru Homenin 200 minlik ordusunu məğlub edib, Anadoluya İslam bayrağı sancdı və qızıl xaçı Anadolunun üzərindən qoparıb Bağdadda xəlifənin ayaqları altına atdı. O zamandan xristian dünyası İslam dövlətlərini və müsəlmanları qəbul etmir, düşmən hesab edirlər. 

Yeri gəlmişkən, heç o xaç da onların deyil. Rusiyanın paytaxtında yaşayan, kitablarını çap etdirmək üçün Moskvadakı evini satan  böyük alim Murad Adji özünün  “Qıpçaq çölünün yovşanı” əsərində sübut edir  ki, xaçı və ikonanı Avropaya türklər gətirib. Onu Avropaya  eramızdan əvvəl yaranmış Turan imperiyasının banisi “Qızıl alma” bağının başçısı  Alp Ər Tonqar və Atilla gətirib.

Onu da deyim ki, Hun imperiyasının başçısı Atilla çox möhtəşəm bir qəhrəman olub. Avropalılar onu “Tanrı qamçısı” adlandırırdılar. Atilla Vatikana gələndə Roma Papası onun atının üzəngisini tuturdu. Atilla dünyanı fəth edə-edə gəlirdi, Avropanı diz çökdürürdü. Başqa cür qarşısını ala bilmirdilər. Avropa dövlətlərinin kralları Atillanın qorxusundan  gecələr xanımları ilə bir evdə belə yata bilmirdilər. Bütün bunlardan sonra məkr və hiyləyə əl atdılar, necə ki, indi bunu edirlər. Atillaya gözəl bir alman qızı bağışlayırlar. Həmin qız Atilla ilə öpüşərkən ağzında gizlətdiyi zəhəri onun mədəsinə ötürür və onu zəhərləyir. Hətta türklərin ən güclü şamanı belə başa düşmür ki, Atilla hansı zəhərdən ölüb. Bu qəsdi təşkil edən adamlar bilirdilər ki, Atillanın babaları qulaqlarından qan açılaraq  ölüblər. Atilla da belə ölür. Onun əyanları və şamanı elə başa düşür ki, o da babaları  kimi təbii yolla ölüb.

Yaxud, Əmir Teymura qarşı olan planı götürün. Fransız kralı IV Karl məktublar yazaraq Əmir Teymuru  bütün Avropanı diz çökdürən İldırım Bəyazidə qarşı qoyur. Bu gün həmin Fransa Azərbaycana buynuz göstərir. Səbəb nədir? Səbəb odur ki, Azərbaycan boyda bir ölkənin prezidenti İlham Əliyev bütün Avropanı öz siyasəti və diplomatiyası ilə fəth etdi və heç kimə, heç nəyə məhəl qoymadan ölkəsinin haqqını aldı. Qərb bunu həzm edə bilmir.

Avropanın bu gün bizimlə niyə yola getməməsi haqqında məqalələrimin birində onu da yazmışam ki, XVI əsrə qədər Avropa Şərqin, o cümlədən, Azərbaycanın fəlsəfəsini toplayıb özünün təkamül fəlsəfəni yaratdı və indi ondan bizə qarşı istifadə edir. Biz də dünənə qədər onu qəbul edirdik. 

Əli bəy Hüseynzadə yazırdı: “Nə qədər ki, biz Avropanı öz beyinlərimizdə həzm etməmişik, o çağa qədər  Avropanın mədəsində qalmaq zorunda olacağıq”. Uzun müddət belə olmuşuq. İndi həmin o Avropa qıcıqlanır və qəzəblənir, çünki görür Azərbaycanın, Türkiyənin simasında türk dünyası elə bir zirvəyə yüksəlib ki, gec-tez dünyanı onlar idarə edəcəklər. 

Qərb dünyası ermənilərdən pərsəng kimi istifadə etdi. Hərçənd erməni xaçı provoslav xaçı deyil. Qriqoryan kilsəsinə məxsusdur. O qriqoryan kilsəsi ki, IX əsrdə Səhl Sumbatın hiyləsi ilə Babəki ərəb xilafətinə satdı və Babəkin öz türkü Afşin onu əsir alıb  Abbası xəlifəsi Əl-Möminə gətirdi. O da  Babəki  əzabla qətlə yetirdi. 

– Nizaməddin müəllim, bəs niyə biz bunları ədəbiyyatımızda görmürük, axı bu bizim qan yaddaşımızın bir parçasıdır?..

– Çünki ədəbiyyatımızın buna gücü çatmır. Son vaxtlar Elçin Əfəndiyevin “Baş” romanını əlyazmasından oxudum və ona rəy yazdım. Bu roman, həqiqətən, çox yaxşı əsərdir, amma həddindən artıq rəmzidir. Bu romanda real tarixi hadisələrlə yanaşı bir “O” var. Əslində Elçinin əsərinin gücü həmin “O”-dadır. “O”  nədir?  Mən “O”-nu açmaq istədim. Amma fikirləşdim ki, hələ vaxtı deyil. 

Bilirsiniz, bir çox düyünlər var ki, tarix onları açmağa hələ hazır deyil. Bəlkə də ədəbiyyatın bu missiyanı həyata keçirməyə gücü çatardı, amma ədəbiyyat aça bilmir. Bizim ədəbiyyat 1937-ci ildə necə xoflanıb, vahimələnibsə,  bu gün də o xof və vahimə ilə yaşayır. Birdən deyərlər... 

Sovet dövründə hamımız senzuradan dad etdik, yazdıq, tənqid etdik. Senzuranı ləğv etdilər. Senzura idarəsi artıq yoxdur. Amma yazıçıların içində senzura xofu var, onu keçə bilmirlər. 

Vaxtı ilə mənim Azərbaycan televiziyasında “40-cı otaq” adlı verilişim var idi. Bir gün akademik Kamal Talıbzadəni həmin verilişə dəvət etmişdim və ona sual verdim: “Sizin nə ixtiyarınız var ki, atanız Abdulla Şaiqin əsərlərini ixtisar edib çap etdirmisiniz?” Dedi: “İxtisar etməsəm, çap etməyəcəkdilər”. 

37-ci illər haqqında 50-dən artıq məqalə, 2-3 kitab yazmışam. Repressiya olunanların ailələrinə müraciət etdim ki, əlinizdə nə qalıbsa, nə bilirsinizsə gəlin görüşək, danışın, materialları verin üzə çıxaraq, qorxmayın. Qorxudan heç kim gəlmədi. Bircə Atababa Musaxanlının qızı gəldi... 

Mən 37-ci ilin xofunu Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsəri ilə müqayisə edirəm. Qayıdaq Mirzə Cəlilin əsərinə: Əvvəl hamı ölüsünü diriltmək istəyir. Lakin axşam evdə fikirləşib qərarlarını dəyişirlər. Qardaşını diriltmək istəyən düşünür ki, qardaşı öləndən sonra onun arvadını alıb, indi dirilsə ona nə deyəcək. 

Beləcə də 37-də repressiya olunanların övladlarının əksəriyyəti onları diriltmək istəmirlər. Səbəbini  sizə açıqlayım. Onlardan bir çoxu repressiya olunanların əsərlərini mənimsəyiblər. Düşünürlər, daha getdi də, qayıdası deyil ki. Əsəri qalıb. Məsələn, 1939-cu ildə  Əli Nəzmi ilə Əmin Abid Mirzə Fətəli Axundzadənin fəlsəfi əsərlərini toplayıb çap ediblər. Araşdırın, baxın görün o əsərlər kimin adından çap olunub?  Çobanzadənin Füzuli haqqında əsəri kimin adı ilə işıq üzü görüb? Yəni, indi hələlik cəmiyyət ona hazır deyil, onu açmaq istəmirəm. 

(ardı növbəti sayımızda)

Müəllimin müsahibəsini qələmə aldı tələbə İlqar RÜSTƏMOV