Müəmmalı məktub
Sirr sonda açılacaq 

O sənət dahisinin ömründə təəc­cüblü hesab edəcəyi hadisələr çox az olmuşdu. Bəlkə, heç təəccüblənmə­mişdi desək, – yanılmarıq. Üzərində "Fransanın böyük gülüş ustasına" söz­ləri yazılmış məktubu da soyuq tərzdə qarşılamışdı. Baxmayaraq ki, məktu­bun ünvanına çatması adi məsələ de­yildi. Çünki zərfdə əks ünvan göstəril­məmişdi. Məktubda nədən söz açılırdı, bunu yazının sonunda biləcəksiniz. Amma zərfin kimə ünvanlandığını bə­ribaşdan deməliyik. Bu, dünya kinosu­nun əfsanəsi, böyük gülüş ustası Lui Jerman David de Fünes de Qalarça və ya qısaca Lui de Fünesdir. Lui de Fü­nes ötən əsrin 70-ci illərində komediya kinemotoqrafının getdikcə daha çox sosial-siyasi satiraya doğru yuvarlan­dığı bir məqamda meydanda tək idi və nəyin bahasına olursa-olsun, mövqeyi­ni qorumağı bacarmışdı. Bu onun qey­ri-adiliyindən, təkrarsız və bənzərsizli­yindən irəli gəlirdi. 

Uşaqlıq, pulemyot atəşi və "evinə get, arıq!" 

Lui de Fünes 1914-cü il iyulun 31-də Paris yaxınlığındakı Kurbevuada anadan olmuşdu. Atası portuqal əsilli Karlos 1924-cü ildə həyat xoşbəxtliyi­ni Venesuelada axtarmağa yollandı. Həmin vaxt on yaşı olan Luini isə Ko­lemyedəki internat məktəbinə verdilər. Sonralar o, həbsxana kimi qələmə verdiyi bu yerdə, necə qorxulu şəkil­də donduğunu illərlə xatırlayacaq, heç vaxt və heç kim tərəfindən baş çəkil­məyən uşaq olduğunu yada salacaqdı. Həmin vaxt balaca de Fünes üçün və­ziyyətdən çıxış yolu yumor idi. 

1925-ci ildə Lui de Fünes ilk dəfə internat-kollecin həvəskarları tərəfin­dən səhnələşdirilmiş "Kralın hinduş­kası" əsərində rol aldı. O, IV Henrixin ordusundakı alayın komandirinin oğ­lunu canlandırırdı. Balaca Fyu-fyu (Lui internat məktəbində artıq belə adlan­dırılmağa başlanmışdı – red.) böyük muşketlə səhnəyə çıxanda zalı bit­mək-tükənmək bilməyən gülüş sədala­rı bürümüşdü. 

Ötən əsrin 30-cu illəri artıq aktyo­ra çevrilməkdə olan gəncin həyatında ağır tənəffüslərlə yadda qaldı. Atası, sanki, ölmək üçün doğma Malaqaya (İspaniyaya) yollandı və 1934-cü il ma­yın 19-da dünyasını dəyişdi. Lui ailə­də ortancıl olan qardaşı Şarlla daha çox vaxt keçirirdi. Onlar velosipedlə, demək olar, Fransanın yarısını gəz­mişdilər. Şarl de Fünes 1939-cu ilin payızında pulemyot atəşindən atılan gülləyə tuş gələrək həlak oldu. 

1940-cı ildə Luini orduya çağırdılar və o, Mayidəki hərbi düşərgəyə gəl­di. "Qəribə müharibə"nin (İngiltərə və Fransa nasist Almaniyasına qarşı mü­haribə elan etsələr də, hərbi əməliyyat­lara girmədilər. Bu hadisə tarixə "qəri­bə müharibə" adı ilə daxil oldu – red.) qızğın vaxtında sıravi de Fünes teatr tamaşaya qoymaq ideyasını irəli sürdü və onun təklifi müsbət qarşılandı. 

Günün birində hər şey bitdi. Fran­sız ordusu təslim oldu. Qəribə səh­nə yaşandı: döyüşdən qalib ayrılmış nəhəng, bığlı alman zabiti kirin-pasın içərisində yerdə donub qalmış və ya­zıq görkəm almış Luini gözdən keçirdi və arxasına təpik vuraraq "evinə get, arıq!" dedi. 

Manikenlərə paltar geyindirməkdən kinoya doğru

Müharibə illərinin Parisi çoxlarının həyatını zəhərə döndərdi, bir çoxları­nı da həyatdan məhrum etdi. Amma şəhər Lui de Fünes üçün gələcəyə tramplin rolunu oynadı. O, yaxınlarının və dostlarının olmadığı doğma, doğma olduğu qədər də yad şəhərdə idi. Bu­rada işə düzəldi – mağazada maniken­lərə paltar geyindirməklə məşğul oldu. Sonra Fransa paytaxtının Madlen mey­danı yaxınlığındakı "Horizont" barında pianoçu kimi fəaliyyət göstərdi. Barın müştəri heyəti isə kifayət qədər zəngin idi – burjua nümayəndələri və möhtə­kirlər, fahişələr, quldurlar, polislər və təbii ki, onlar – alman zabitləri. 

Beləcə kino dahisi müxtəlif istəklərə malik kütləni əyləndirmək vəzifəsinin öhdəsindən gəlirdi. Özü də sutkanın 20 saatını işləyirdi. Nəhayət, gün gəlir, Lui düşünür ki, özünü aktyor kimi sınaya bilər. Bu qərara gələrkən, həyat təcrü­bəsinə güvənirdi. Niyə də güvənməsin, axı azı yarım il Rene Simonun dram kursunda iştirak etmişdi. 31 yaşında, ilk dəfə olaraq, çəkiliş pavilyonunun astanasında dayanmış aktyor fəaliyyə­tinin ilk on ilində 80 filmdə çəkildi. Onla­rın bəzilərində qrim və kostyumu dəyiş­məklə, eyni vaxtda bir neçə rol oynadı.

Müharibədən sonra Hollivud tərə­findən, belə demək mümkünsə, bo­ğulmuş fransız kinosu ağır günlərini yaşayırdı. O vaxt imzalanmış məşhur Blyum-Birns (Fransanın baş naziri Leon Blyum və ABŞ-ın dövlət katibi Ceyms Birnsin adından götürülüb – red.) paktına əsasən, Fransa efirinin 75 faizini ABŞ-dan olan lentlər tuturdu. Bununla belə, o dövrün Fransasında, sanki, yeni çəkilmiş filmlər var idi və yerli tamaşaçılar onlara böyük həvəs­lə yanaşırdılar. Kino tərəqqi edirdi. Məsələn, de Fünes çəkildiyi 80 epizo­du özünün mənimsəmə dövrü olaraq göstərsə də, halbuki, sonradan həmin kadrlar tarixə fransız kinokomediyası­nın brilyant mücrüsü kimi daxil oldu. Düz 17 il "ekranın dördüncü dərəcəli aktyoru" statusunda olan kino dühası­nın o zamankı qısa rolları o qədər ideal idi ki, onlar indinin özündə də yeni fəa­liyyətə başlamış aktyorlar üçün təcrübə rolunu oynamaqdadır.

Lui qayğılı Parisdəki və ona yaxın əyalətlərdəki kino zallarında anşlaq ya­ratmağı bacarırdı. İnsanlar yenicə ta­nınmaqda olan aktyoru sevir, ona rəğ­bətlə yanaşırdılar. "Komediyanın kralı", "ulduz", "ölkənin ən yaxşı klounu" kimi qəzet başlıqlarındakı epitetlərin isə ardı-arası kəsilmirdi. De Fünes isə de­yirdi ki, nə ulduz olmağı düşünüb, nə də Çarli Çaplin və ya Bester Kiton kimi böyük aktyora çevrilməyi ağlından ke­çirib. Yaxşı gülüş ustası olmağı arzula­yıb. "Hələliksə, özümü gülüşün fəhləsi sayıram" deyən de Fünes bu fikirlərini məşhur "Fantomas"ın, "Böyük gəzinti"­nin və digərlərinin meydana çıxmasın­dan və bir andaca meqa hitə çevrilmə­sindən sonra səsləndirmişdi.

Azərbaycan tamaşaçısı və de Fünes

Lui de Fünes ilk dəfə Azərbaycanın da tərkibində yer aldığı keçmiş SS­Rİ-nin ekranlarında 1953-cü ilin avqus­tunda Jak Pinotonun "Onlar beş idilər" filmində göründü. Növbəti üç onillikdə Sovet İttifaqının əhalisi onun iştirakı ilə 27 kino əsərinə tamaşa etdi. Ölkənin kinofestivallarında, eləcə də fransız kino həftəliklərində aktyorun çəkildiyi daha 13 film nümayiş olundu. Bun­lar görünməmiş rəqəmlər idi və sovet seyrçisinə onun qədər yaxın gəlməyi bacaran xarici aktyora daha rast gə­linmədi. De Fünesin hər rolu sevilir, böyük çoşğu ilə qarşılanırdı. Öz amp­luasına sadiq sovet tənqidşünaslığı isə bildirirdi ki, Luinin komik maskası altında hər şeyə qadir fransız burjuazi­yasının, yaxşı halda isə yüz faizlik orta fransızın gerçək siması dayanır.

60-cı illərin sonu idi. Ulduzluq ey­foriyası dövrü ömrünü başa vurmaqda idi. Lui ildə maksimum iki ekran əsə­rində çəkilməklə kifayətlənirdi. Sakit və aram templə işləyən aktyor az qala hər rolun üzərində əsirdi. Həmin vaxt de Fünes Roman Polanski ilə film çək­məyi arzulayırdı. Deyirdi ki, onunla birgə nə isə başqa bir şey alına bilər. Rejissor da buna qarşı deyildi. Amma aktyorun şəxsi problemləri istəyinin gerçəkləşməsinə əngəl törətdi.

Çaplinlə eyni filmdə çəkilmək və öz ölümünü oynamaq arzusu

Bunadək isə iki məşhurun – Lui de Fünesin və Çarli Çaplinin bir filmdə çəkilməsi ilə bağlı uzun söhbətlər get­mişdi. Ehtimal edilirdi ki, ikincinin oğlu Sidney Çaplin atasının təklif etdiyi süjet xətti ilə müharibə əleyhinə film çəkə­cək. Ekran əsərinin əsas qəhrəmanları isə adi əsgərlə, marşal olacaq. Bəzi söhbətlər də gəzirdi ki, aktyorlar kimin hansı rolu oynaması ilə bağlı qərara gəlməkdə çətinlik çəkirlər. Əslində isə Çaplin rəngli, lakonik dialoqlarla zəngin film çəkməyin tərəfdarı idi. Lui isə təkid edirdi ki, əsər ağ-qara və səssiz olsun. Bir-birilərinin fikirlərinə hörmətlə yana­şan bu şəxslərin istəklərinin gerçəkləş­məsinə həm də 1975-ci ilin martında de Fünesin ard-arda iki dəfə infrakt keçirməsi maneçilik törətdi. Bu səbəb­dən o, habelə həmin vaxtadək 5 filmdə birgə işlədiyi Jerar Urinin "Timsah" ki­nokomediyası üzərindəki çalışmalarını təxirə saldı. 

Xəstəlikdən qurtulan kimi verdiyi ilk müsahibəsindəcə Lui de Fünes jur­nalistləri təəccübləndirdi: "Fikirləşirəm ki, adamın öz dəfn mərasimi ilə bağlı səhnəni oynaması maraqlıdır. Adam­lar ona baxıb gülməkdən dəli olsunlar. Mənə elə gəlir ki, bu, mənim ən yaxşı filmim olacaq. İstərdim ki, o biri dünya­ya getməklə insanları güldürüm. Bu, əsl yumordur". Aktyorun fikrini eşidən müxbirlər elə bilmişdilər ki, Lui onları ələ salır. Amma belə deyildi. De Fünes hər mümkün komediya layihələrində bu mövzuya qayıdırdı. Həmin vaxtlar o, "Boş söhbətlər" adlı film üzərində işləyirdi. Dediyinə görə, “parlamenta­rilərin dərs aldıqları boş söz danışanla­rın məktəbi”ni göstərmək niyyətindədir. "İstərdim ki, heç nə danışmayaraq nə isə danışanların məharətinə diqqət ye­tirim. Mən onlara rəhbər kimi yanaşa­cam. Hər cür axmaqlıqları danışacam. Bu, məni sonsuz alqışlarla mükafat­landıran ekran əsəri olacaq", – deyən aktyorun tənqidi işinə sərmayə yatır­maq istəyənlər təbii ki tapılmadı. Bü­tün ömrü boyu Fransada yaşayan və ölkəni demək olar, çox az tərk edən Lui de Fünes 27 yanvar 1983-cü ildə 69 yaşında dünyasını dəyişdi. 

Sirr açıldı: “O qədər güldü ki, kino zalında keçindi”

Nəhayət, yazının əvvəlində haqqın­da bəhs etdiyimiz və Lui de Fünesə ünvanlanmış məktubda yazılanlara qayıdaq. Orada bildirilirdi: "Hörmətli cənab! İcazə verin, məktubumla sizin insanları şənləndirmək yönümlü müqa­yisəyə gəlməz istedadınıza ürəkdən minnətdarlığımı bildirim! Mənim dayım bir müddət öncə baş rolda oynadığınız filmə baxdı. O qədər güldü ki, kino za­lında keçindi və mən, nəhayət, qoca xəsisdən qalan böyük mirasa sahib çıxdım. İndi bilmirəm, sizə təşəkkürü­mü necə çatdırım!"

R.AMİN