Düzgün qidalanma sağlamlığın əsas şərtlərindən biridir. Bu şərtə əməl edilməyəndə orqanizmdə maddələr mübadiləsi pozulur və xəstəliklərin əksəriyyəti bu səbəbdən yaranır. Düzgün qidalanma sağlam gələcəyin təməlidir. Azərbaycan Tibb Universitetinin müəllimi, Dünya Tibbi Hüquq Assosiasiyasının üzvü Aidə BƏNDƏLİYEVA ilə söhbətimiz də məhz bu barədədir. Həmsöhbətim öncə son illərdə ölkəmizdə qida təhlükəsizliyinə nəzarət işini təkmilləşdirmək, şəffaflığı artırmaq, müvafiq qaydalara əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə görülən işlərdən söz açdı: 

– Bu gün dünyanın bütün sivil ölkələ­rində olduğu kimi, Azərbaycanda da qida məhsulları istehlakçılarının hüquqlarının müdafiəsi sahəsində istehsalın bütün mərhələlərinə nəzarət həyata keçirilir. Bu baxımdan sağlam nəslin düzgün for­malaşması üçün onların necə qidalan­ması məsələsi gündəmə gəlir. Düzgün qidalanma həyat keyfiyyətini – sağlamlığı, əhval-ruhiyyəni, əmək qabiliyyətini, mad­dələr mübadiləsini, bu və ya digər orqan və sistemlərin dolğun fəaliyyətini təmin edir, bir sıra qeyri-infeksion xəstəliklərin (QİX) və halların qarşısını almağa imkan yaradır. 

Hippokrat deyirdi: “Sən nə yeyirsənsə osan”. “Yeməyiniz dərmanınızdır, dər­manınız yeməkdir”. Böyük alim İbn Sina isti vanna, bədəni yağla silmək, yüngül hərəkətlər, gəzinti, at minmək, qiraət, süd­lü (xüsusilə keçi və at südü), bitki mənşəli qida rasionu, qırmızı şərab, bağırsaqları yumşaldan maddələr və sakit həyat tər­zini ömrü uzadan vasitələr hesab edirdi. Serblər uzunömürlülüyün sirlərini yumurta sarısı, çolpa əti, toyuq bulyonu yeməkdə, abxazlar enliyarpaqlı bitkilər, yabanı bit­kilərin xörəkləri, az enerjili qida, otların, itburnunun dəmləmələrini qəbul etməkdə görürdülər. Leonardo da Vinçi kalsiumun rasionda çoxluğunun qocalmaya səbəb olduğunu deyirdi. 

– Bəs düzgün qidalanma necə ol­malıdır?

– Təcrübə göstərir ki, qidalanma za­manı heç bir prinsipi gözləməmək ən çox yol verilən səhvlərdən biridir. Sağlam ya­şamağın açarı, ilk növbədə, insanın nə dərəcədə sağlam qidalanmasındadır. Gün ərzində yediyimiz qidalar orqanizmin gün­dəlik ehtiyacı olduğu vitamin və mineralla­rı ödəməlidir. Hər bir şeyin ölçüdən artıq qəbul edilməsi, təbii ki, xoşagəlməz hal­ların yaranmasına səbəb ola bilər. Əhali daha çox yüksək enerji tutumlu qida məh­sulları, doymuş yağlar, şəkər və ya duz­dan istifadə edir, meyvə, tərəvəz və dənli bitkilərə qidada yetərincə yer vermir. Qida rasionunda və həyat tərzindəki bu dəyişik­liklər inkişaf etmiş ölkələrdə məhz xroniki qeyri-infeksion xəstəliklərin (piylənmə, şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri, yüksək qan təzyiqi və insultlar, xərçəngin bəzi növləri) insanın əmək qabiliyyətini itirməsinə və vaxtından əvvəl ölümlərə gətirib çıxaran əsas səbəblərdəndir. 

Qəbul etdiyiniz qidalar çoxçeşidli olmalıdır. Hər gün eyni qidanı yemək in­sanın yeməkdən aldığı həzzi və iştahı­nı öldürür, həm də qidalanma vərdişinə qarşı mənfi təsir göstərir. Son nəticədə zərər görən yenə də orqanizm olur. İnsan fərqli təamları dadmağa vərdiş etməlidir. Müxtəlif çeşidli meyvə və tərəvəzdən, ət və ət məhsullarından, süd və süd məh­sullarından fərqli şəkildə istifadə etmək insanın daha nikbin və sağlam yaşama­sına kömək edir. Qarşıdan hər şeyin bol olduğu yay fəsli gəlir. Ona görə də bu bolluqdan orqanizmin xeyrinə daha çox istifadə etmək lazımdır. Çox yeməyə can atmaq lazım deyil, çünki çox yemək orqa­nizm üçün lüzumsuz və səmərəsiz əlavə zəhmət və ağır yükdür. 

– Karbohidratlar və minerallar han­sı nisbətdə qəbul edilməlidir?

– Orqanizmimizin hüceyrələrinin nor­mal fəaliyyət göstərməsi üçün düzgün nisbətdə qəbul edilən karbohidrat, yağ, protein, vitamin və minerallarla zəngin qi­dalanmadır. Orqanizmə vaxtaşırı istirahət vermək lazımdır, çünki bağırsağın divar­ları özündə 3 kiloqramdan 25 kiloqrama­dək şlak toplayıb saxlayır. Qidanın enerji dəyəri baxımından qida qəbuluna görə bölünməsi: səhər yeməyi–25 faiz, günor­ta yeməyi–35 faiz, aralıq nahar–15 faiz, şam yeməyi – 25 faiz olmalıdır. Qidanın energetik dəyəri 2400 – 2500 kkal arasın­da olur ki, bunun da təxminən 1200 –1400 kkal karbohidratların, 720 – 810 kkal yağ­ların, 400–460 kkal zülalların hesabına təmin edilməlidir. Mülayim məhdudlaşdı­rılmış rasionda orta hesabla sutkalıq nor­ma: zülal 70 – 80 qram, yağ 80 – 90 qram, karbohidrat 300–350 qram qəbul olunur. Heyvani mənşəli zülalların miqdarı sutka­lıq normanın 50 faizindən az olmamalıdır. Bu miqdarın yarısını isə süd zülalı təşkil etməlidir. Rasiondakı yağın 1/4 hissəsi kərə yağı, 1/4 hissəsi bitki yağı, 3–4-cü hissələri isə yeyinti məhsullarının özün­də olan yağlar və kulinariya məqsədilə istifadə olunan mətbəx yağları (marqarin) olmalıdır. Şəkər karbohidratların 15 faizi­ni təşkil etməlidir. Karbohidratların azı 25 faizi kartof, tərəvəz və meyvələrin şəkəri hesabına ödənilməlidir (təxminən 80–100 qram). Eləcə də, sutkada 2 qram üzvi tur­şular və 25 qram qida lifləri qəbul olunma­lıdır. 

Həftəlik yemək rasionuna daha çox daxil edilən və orqanizmi zəhərləyən ət, yağ, yumurta, göbələk, pendir, çörək və paxlalı bitkiləri qidadan çıxara bilmədikdə onları tərəvəzlərə əlavə kimi qəbul etmək lazımdır. Sağlamlığımız üçün əlimizdən gələni edə biləcəyimiz ən əhəmiyyətli addımlardan biri, emal və qablaşdırılan əlavə məhsullardan, rafinə olunmuş qida­lardan, qızartmalardan, çox yağlı qidalar­dan, qazlı şirin sulardan mümkün qədər az istifadə edilməsidir.

– Qidalanma tərzindən danışardı­nız... Kim daha çox və ya kim daha az qida qəbul etməlidir?

– Sağlam qidalanmanın əsas şərtləri keyfiyyətli və ekoloji təmiz məhsullarla qi­dalanmaqla yanaşı, həmçinin qidalanma rejimi və tərzinə düzgün riayət edilməsi­dir. Həzm sistemi bədənimizin əsas qida maddələrini mənimsəməsinə kömək et­məklə yanaşı, həm də ifrazat sistemi ilə birbaşa əlaqə qurur. Yeməyi ayaq üstə, tələsə-tələsə və sürətlə yemək həzm problemlərinə səbəb ola bilir. Ona görə yeməyi oturub yemək lazımdır. 

Qidalanma tərzində əsas yerlərdən bi­rini qidanın düzgün çeynənməsi tutur. Qi­daları mümkün qədər çox çeynəyəndə və ağız şirəsi ilə isladanda orqanizm həzmolma prosesinə az enerji sərf edir. Çünki qidanı çox çeynədikdə həm qidalanma vaxtı uzanır, həm də qida çox parçalan­dığı üçün rahat həzm olunur. Soyuq maye və soyuq xörək mədədə enzimlərin fəa­liyyətini zəiflədir. Normal hərarətə çatana qədər mədə enzim ifraz etmədiyinə görə divarı zədələnir. Çox isti çay içmək və çox isti xörək yemək enzimlərin ifrazını dayan­dırır, mədənin zədələnməsinə səbəb olur. 

Düzgün qidalanma qaydasında oniki­barmaq bağırsaqda qidaları sağlam həzm olunan hər kəs sağlam və gümrah yaşayır, mənən və ruhən güclü olur. Tələsə-tələsə yemək həzm sisteminin işinə mənfi təsir göstərir. Çünki doyma refleksi mədədə deyil, beyindədir. Yeməyin miqdarını artır­dıqda mədə müəyyən fasilələrlə işləyir və doyma refleksi erkən yarandığından ye­yilən qida kökəlməyə səbəb olur. Qidanın çəkisini 1,5–2 dəfə azaltmaqla daha çox fayda görmək olar. Gün boyunca qida qə­bulu hissələrə bölünməlidir. Aclıq hissini daha yaxşı idarə etmək və çox yeməmək üçün gündə qidalanma ən az 3–6 paya bölünməli, hər dəfə az-az yeyilməlidir. Yay fəslində günün uzun olması bu pay­ları artıra bilər. Qəbul edilən qidanın kalori miqdarına ciddi fikir verilməlidir. Orqanizm özünə nə qədər kalori götürəcəyini yaxşı bilir. Lazım olduğundan çox qida istehlak etdikdə artıqlar piy şəklində bədəndə top­lanır. Həmin ehtiyat həddindən çox olduq­da orqanizmdə piylənmə prosesi gedir, müxtəlif xəstəliklər yaranır. 

Ümumiyyətlə, hər kəs öz iş rejiminə görə qida qəbul etməlidir. Bütün günü aktiv həyat tərzi sürənlər və daha çox hərəkətdə olanlar, təbii ki, daha çox kalo­ri itirirlər. Oturaq həyat tərzi keçirənlər və həmişə formada olmaq istəyənlər isə hər bir qidanın enerji dəyərini bilməli, planlı şəkildə əməl etməlidir. Zehni əməklə məş­ğul olan şəxslərin sutkalıq qida rasionları­nın tərtibi zamanı qaydalar əsas götürülür. Fiziki iş daha çox qida qəbulu tələb edir. Əgər yeniyetmənin boy və bədən çəkisin­də sürətli artım varsa, qidanın miqdarı ar­tırılmalıdır. Qida rejiminə riayət etmədən balanslama mümkün deyil. Say etibarilə gün ərzində dörd dəfə yemək orqanizmin fizioloji strukturu baxımından daha müna­sib hesab edilir. Şam yeməyi yatmazdan ən azı 2 saat əvvəl məsləhət görülür. 

Müsahibəni qələmə aldı:
Zərifə BƏŞİRQIZI, “Xalq qəzeti”