2025-ci il oktyabrın 21–22-də Azərbaycan vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələrindən ibarət 5 nəfərlik heyətin İrəvana səfəri Cənubi Qafqazda sülh gündəliyinin yeni və mühüm mərhələsinə keçidin rəmzi hesab oluna bilər. Səfər ictimai şüurun və humanitar qarşılıqlı etimadın bərpası baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Cənubi Qafqaz regionunda baş verən son hadisələr bir daha sübut etdi ki, sülhün davamlılığı yalnız siyasi sazişlərin imzalanması ilə təmin edilmir. Siyasi sənədlər prosesin hüquqi çərçivəsini müəyyənləşdirir, lakin sabit və etibarlı barış mühiti cəmiyyətlərin düşüncə tərzində, ictimai münasibətlər sistemində və kollektiv psixologiyada formalaşmalıdır.
Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması istiqamətində atılan addımlar məhz bu məntiqi əks etdirir. Rəsmi səviyyədə danışıqlar paralelində vətəndaş cəmiyyətlərinin birbaşa təması yeni mərhələnin əsas xüsusiyyətinə çevrilir. Rəsmi Bakı tərəfindən Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin İrəvana səfərinin dəstəklənməsi dövlətin sülh strategiyasının çoxmərhələli və çoxsəviyyəli xarakter daşıdığını nümayiş etdirir. Azərbaycan rəhbərliyi anlayır ki, siyasi sənədlər imzalanmaqla münaqişənin rəsmi mərhələsi bitir, amma sosial sülhün başlanğıcı bundan sonra gəlir.
İctimai diplomatiya – yəni xalq diplomatiyası – bu prosesin emosional və mənəvi dayaqlarını formalaşdırır. Dövlət səviyyəsində imzalanan sülh razılaşması cəmiyyətin içində qəbul olunmadıqca, onun davamlılığı təhlükə altında qalır. Məhz bu baxımdan, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin İrəvana səfəri dövlət diplomatiyasının “yumşaq güc” aləti kimi strateji mahiyyət kəsb edir.
* * *
Sülh prosesində “ictimai platforma” anlayışı sülhün sosial arxitekturasını ifadə edir. Bu platforma, mahiyyət etibarilə, dövlətlərin deyil, cəmiyyətlərin bir-birinə doğru addımlaması üçün yaradılan kommunikativ məkandır. Burada məqsəd siyasi razılaşmanı sosial müstəviyə keçirmək, yəni diplomatik qərarların cəmiyyətlərdə psixoloji qəbulunu təmin etməkdir. Əgər klassik diplomatiya dövlətlərin rəsmi nümayəndələri arasında aparılan danışıqlar və sənədlərlə məhdudlaşırsa, ictimai diplomatiya fərqli bir səviyyədə işləyir. Burada vətəndaş cəmiyyəti institutlarının, qeyri-hökumət təşkilatlarının, ekspert və ziyalı çevrələrinin fəaliyyəti ilə formalaşan “paralel diplomatik mühit” nəzərdə tutulur. Onun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, diplomatiyanın bu növü emosional sədri və tarixi qorxuları aradan qaldıra bilir. Yəni, rəsmi diplomatiyanın toxuna bilmədiyi sahədə işləyir.
Azərbaycan bu mexanizmi sistemli və məqsədyönlü şəkildə hərəkətə gətirir. Çünki dövlət səviyyəsində imzalanacaq sülh müqaviləsi əgər cəmiyyətlərdə inam mühiti yaranmasa, kağız üzərində qalmaq riski daşıyır. Belə bir reallığı rəsmi Bakı çox aydın görür və buna görə də diplomatiyanın “sərt güc” mərhələsindən “yumşaq güc” mərhələsinə keçidi strateji xətt kimi qəbul edib.
Belə bir kontekstdə “sülhün ictimai platforması” anlayışı yeni siyasi funksiyaya malikdir: o, postmünaqişə dövrünün psixoloji bərpa mexanizmi kimi çıxış edir. Yəni cəmiyyətin yaddaşında formalaşmış qarşıdurma stereotiplərini yumşaldır, emosional gərginliyi azaldır, sosial təmasları mümkün edir.
Əslində, bu platforma həm də dövlət diplomatiyasının dayanıqlılığını təmin edən təhlükəsizlik amilidir. Çünki sülhün qorunması artıq yalnız orduların və ya sərhədlərin deyil, cəmiyyətlərin qarşılıqlı anlayışının gücündən asılıdır.
* * *
Xalq diplomatiyası – yəni xalqdan xalqa ünsiyyət və mədəni təmaslar – siyasi sərhədlərin yumşalması və etimad mühitinin bərpası üçün ən təsirli mexanizmlərdən biridir. Tarix sübut edib ki, xalq diplomatiyası olmadan siyasi barış uzunömürlü olmur. Münaqişə və gərginlik dövrlərindən sonra cəmiyyətlər arasında yaranan psixoloji divarları insanlar aradan qaldıra bilir.
Bunun ən parlaq nümunələrindən biri İkinci Dünya müharibəsindən sonra Almaniya və Fransa arasında qurulan dialoq modelidir. Onların münasibətləri yüzillərlə düşmənçilik üzərində qurulmuşdu. Lakin məhz 1950–60-cı illərdə ziyalılar, gənclər, alimlər və media nümayəndələri arasında aparılan sistemli əməkdaşlıq qarşılıqlı anlaşma və etimad mühitinin bərpasına gətirib çıxardı. Bu dövrdə yaradılan “Alman–Fransız Gənclər Ofisi” sonradan Avropa inteqrasiyasının sosial dayağına çevrildi. Həmin institut vasitəsilə minlərlə gəncin bir-biri ilə tanışlığı, ortaq layihələrdə iştirakı keçmiş düşmən xalqları tərəfdaşa çevirdi.
Bu tarixi nümunə bir daha göstərir ki, ictimai münasibətlərin istiləşməsi olmadan siyasi sabitlik davamlı olmur. Diplomatik sazişlər formal çərçivə yaradır, amma sülhün reallığa çevrilməsi emosional və mədəni anlaşma tələb edir.
Azərbaycan və Ermənistan arasında bu istiqamətdə atılan addımlar da məhz belə bir yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər. İrəvan səfəri, əslində, Cənubi Qafqaz üçün “xalq diplomatiyası” rolunu oynayır. Burada artıq əsas məqsəd qarşı tərəfi siyasi rəqib kimi deyil, insani reallıq kimi qəbul etmək, yəni, birgə gələcəyin mümkünlüyünü ictimai şüurda formalaşdırmaqdır. Azərbaycan və Ermənistan arasında yaranmağa başlayan bu birbaşa təmaslar, əgər ardıcıl davam etdirilərsə, yeni regional düşüncə modelinin formalaşmasına zəmin yaradacaq.
* * *
Azərbaycanın sülh strategiyası regionun ictimai-siyasi transformasiyasını da hədəfləyir. Prezident İlham Əliyevin son çıxışlarında səsləndirdiyi “sülh müqaviləsi imzalanmaq üzrədir” fikri bu səfərlərlə paralel oxunmalıdır. Dövlət başçısının bu bəyanatı onu göstərir ki, Azərbaycan sülhü yalnız siyasi sənəd kimi deyil, həm də sosial reallığa çevrilməli olan proses kimi dəyərləndirir. Məhz buna görə də rəsmi Bakı diplomatik razılaşmanın arxasınca gedən ictimai inam mühitinin yaradılmasını prioritet sayır.
Azərbaycanın sülh konsepsiyası üç əsas sütun üzərində qurulub. Birincisi, suverenlik və ərazi bütövlüyünün tanınması – bu, hüquqi baza kimi sülhün legitimliyini təmin edir. İkincisi, kommunikasiyaların açılması və iqtisadi əməkdaşlıq – bu, praktik baza kimi dövlətlərarası qarşılıqlı asılılığı və maraqlar balansını formalaşdırır. Üçüncüsü isə, cəmiyyətlərarası etimadın bərpası – yəni sosial baza, sülhün dayanıqlığını təmin edən mənəvi dayaqlardır. İrəvan görüşü məhz bu üçüncü komponentin aktivləşdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Prosesin davamlı formatda planlaşdırılması onu göstərir ki, Bakı və İrəvan arasında artıq “epizodik diplomatiya”dan “sistemli dialoq mexanizminə” keçid baş verir. Əgər ilkin mərhələdə cəmiyyətlərarası təmaslar müsbət nəticələr versə, növbəti mərhələdə Ermənistan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin Bakıya səfəri reallaşa bilər. Qarşılıqlı səfərlər sülhün sosial dərinliyini artırmaqla yanaşı, iki mühüm təsir yarada bilər: Birincisi, informasiya manipulyasiyalarının təsirini azaldacaq. İndiyə qədər tərəflər bir-biri haqqında əsasən media və siyasi ritorika vasitəsilə fikir formalaşdırırdı. Birbaşa ünsiyyət isə stereotiplərin aradan qalxmasına, “digər tərəfi” real insan kimi tanımağa imkan verəcək. İkincisi, emosional sədləri zəiflədəcək. Qarşılıqlı empatiya — yəni bir-birinin qorxularını, ümidlərini anlamaq bacarığı — sülhün ən güclü silahıdır.
Beləliklə, Cənubi Qafqazda yeni bir paradiqma formalaşır: rəsmi diplomatiya ilə yanaşı, xalq diplomatiyası da regionun təhlükəsizlik memarlığının tərkib hissəsinə çevrilir. Tarix dəfələrlə sübut edib ki, sülhü dövlətlər imzalayır, amma onu xalqlar qoruyur. Azərbaycanın təşəbbüsü bu həqiqətin növbəti sübutudur: sülh davam edən bir mədəni prosesdir.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
