I məqalə

Biz Cənubi Qafqaz regionunda tarixi transformasiyanın şahidi­yik.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Tarixi-geosiyasi dəyişikliklərin memarı

“Cənubi Qafqazda tarixi-geosiyasi dəyişiklər” ifadəsi Azərbaycan Preziden­ti İlham Əliyevə məxsusdur. Bütövlükdə, Cənubi Qafqazda postmüharibə dövrü­nün yaradıcısı kimi Prezidentin lider ola­raq misssiyası ayrıca tədqiq olunmalıdır. Çünki İlham Əliyev nəinki postsovet mə­kanında, hətta Avrasiyada siyasi-dip­lomatik sahədə ciddi yeniliklərə imza atmışdır. Bunun geosiyasi nümunəsi Cənubi Qafqazda tarixi transformasiya­nın baş verməsindən ibarətdir. Cənubi Qafqaza münasibətdə Azərbaycan Prezi­dentinin ifadə etdiyi “tarixi transformasiya” tezisinin hansı məqamları əks etdirdiyini aydın təsəvvür etmək üçün qısa fəlsəfi-ta­rixi izaha ehtiyac vardır.

“Tarixi transformasiya” anlayışı “tarixi məkan” anlayışı ilə sıx bağlıdır. Sonun­cunun isə konkret “coğrafi çərçivələri” mövcuddur. Bu cür əlaqələr zənciri tarixi transformasiyanı coğrafi determinizmlə bir-birinə bağlayır. Bununla tarixi trans­formasiyanın özündə məkanı, coğrafi sərhədləri, səbəb-nəticə əlaqələrinin di­namizmini ehtiva edən mürəkkəb bir fe­nomen olduğu aydınlaşır. 

Bu isə geosiyasi və siyasi aspektlərdə o deməkdir ki, hər hansı regionda tarixi transformasiya özündə müxtəlif xarakterli çox sayda faktoru birləşdirir. Həmin priz­mada tarixi məkanı təbii-coğrafi, sosial, iqtisadi, ictimai-mədəni, siyasi, hərbi, təh­lükəsizlik və digər proseslərin qarşılıqlı əlaqədə cərəyan etdiyi məkan olaraq qə­bul edə bilərik. 

Tarixi məkan bu anlamda özünün coğ­rafi çərçivələrinə malikdir. Yəni müəyyən zaman kəsimində konkret coğrafi hüdud­larda müxtəlif təbiətli proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi həmin məkanın tarixi obrazını məzmunlaşdırır. Prezident İlham Əliyevin “tarixi transformasiya” tezisi bu cür zəngin məzmuna malikdir. İndi onun konkret Cə­nubi Qafqazda məzmunlaşmasına nəzər salaq. 

Cənubi Qafqaz tarixi-geosiyasi məkan kimi

Arnold Toynbinin qənaətinə görə, “ta­rixi tədqiqat sahəsi” anlayışı hər bir re­gionun tarixi-geosiyasi özəllikləri, onun yerləşdiyi coğrafiyanın kompleks şərtləri ilə sıx bağlıdır. Bu prizmada Qərbin ta­nınmış geostrateqləri (məsələn, H.С.Makinder, Z.Bzejinski, H.Kissincer və s.) Qafqazın Avrasiyada xüsusi statusa malik olduğunu vurğulamışlar. Həmin çərçivədə Azərbaycanın yeri və roluna ayrıca önəm vermişlər. Onlar Azərbaycanı Qərblə Şərq arasında “əsas geosiyasi körpü” kimi gör­müşlər. 

Qafqazın son 300 illik tarixi-geosiyasi dinamikasına baxsaq, indiki mərhələdə tarixi transformasiyaların real mənasını bir qədər aydın dərk edə bilərik. Son 300 ildir ki, bu region böyük geosiyasi güclə­rin toqquşma məkanı olmuş, onların hər biri yerli ölkələrin maraqlarını deyil, öz şəxsi maraqlarını əsas tutmuş və nüfuz uğrunda amansızcasına savaşmışlar. Həmin güclü geosiyasi dairələr, məqsəd­lərinə çatmaq üçün Cənubi Qafqazı hər­bi, siyasi, geosiyasi və ideoloji toqquşma məkanına çevirmişlər. Nəticədə uzun illər Cənubi Qafqaz imperiya ambisiyalı qüv­vələrin “Parçala, hökm sür!” siyasətinin qanlı məkanı olmuşdur. 

Bu reallığın prizmasında indiki tarixi transformasiyanın mahiyyəti nədən ibarət ola bilər? 

Geosiyasi konstruktivizm trendi

II Qarabağ savaşında Azərbaycanın möhtəşəm zəfəri əsrlərlə davam edən hə­min dağıdıcı və parçalayıcı trendi “sındır­dı”. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü və su­verenliyini tam bərpa edəndən sonra isə yeni tendensiya başladı. Ötən müddət ər­zində baş verən geosiyasi, siyasi və hərbi proseslər göstərdi ki, Cənubi Qafqazda ərazi bütövlüyünün və suverenliyin tam bərpasının əsasını qoyduğu tendensiya keçici deyildir. 

Azərbaycan–Türkiyə birliyi bu trans­fomativ xarakterli tendensiyanı inamla dayanıqlı trendə çevirir. Onun başlıca əlaməti geosiyasi konstruktivizm, sülh, barış, əməkdaşlıq və təhlükəsizliyin, bü­tövlükdə, regional məkana hakim olma­sından ibarətdir. Bununla region xalqları üçün yeni tarixi şans yaranmış oldu: əsr-lərlə davam edən konfrontasiyanın tarixi və geosiyasi təməli çökməyə başladı. 

İlk zamanlar konfrontasiya tərəfdarları bununla qətiyyən barışmaq istəmədilər. Dalbadal təxribatlara, silkələnmələrə, və­ziyyəti sabitlikdən çıxarmağa çalışdılar. Lakin bütün bu cəhdlərin qarşısında sağ­lam və pozitiv ruhlu Azərbaycan–Türkiyə strateji müttəfiqliyi durdu. Rəsmi Bakının xüsusi təşəbbüsü ilə Rusiya da bu pro­sesə dəstək verməyə başladı. Nəticədə, sözün həqiqi mənasında, tarixi transfor­masiya özünü göstərdi! Azərbaycan Pre­zidenti məhz bu trenddən bəhs edir. Onun həyata keçməsində dövlət başçısı və lider kimi İlham Əliyevin xidmətləri tarixi məz­munlu və əvəzedilməzdir! 

Eyni zamanda, Prezident İlham Əliyevəldə edilən nailiyyətlərlə kifayətlən­məməyə səsləyir. Savaşda qazanılan zəfər bizləri arxayınlaşdırmamalı, yeri­mizdə saymamalıyıq. Onları dəyişməz rəmzlərə çevirməməliyik. Yəni fəallıq da­vam etməlidir. 

Tarixi transformasiyanın mahiyyəti tələb edir ki, daim yaradıcı olaq, yeni si­tuasiyalara, risklərə və qeyri-müəyyənlik­lərə hazır olaq. Əslində, Azərbaycan artıq bu kimi risklərlə üz-üzədir. Onların sıra­sında informasiya savaşının əsas əlamət­lərindən biri olan dezinformasiya, feyk məlumatlar, təxribatçı, əsassız informa­siyalar ayrıca yer tutur. Prezident II Şuşa Qlobal Media Forumunda “Yalan məlu­matların ifşası: Dezinformasiyaya qarşı mübarizə” mövzusunda müzakirələr za­manı bu prosesin əsas əlamətlərini aydın ifadə etmişdir. Dövlət başçısının konkret faktlara əsaslanan təhlilindən görünür ki, məsələnin vurğulanan aspekti son dərəcə həssas məqamlara toxunur. 

Yanlış narrativlər 

Prezident çıxışında vurğulamışdır ki, “Uzun illər ərzində faktların manipulya­siyasının, yanlış narrativlərin qurbanı ol­muşuq”. Hər iki faktor – manipulyasiya və yanlış narrativlik müasir informasiya mü­haribəsində çox geniş işlənən informativ təsiretmə növləridir. Hər birinin özəl funk­siyası mövcuddur. 

“Manipulyasiya” anlayışının müxtəlif tərifləri olmasına baxmayaarq, onların hamısını birləşdirən iki əlamət vardir: bi­rincisi, psixoloji təsir gizli və maskalı edi­lir, ikincisi, bu təsirdə hədəfin maraqları nəzərə alınmır ki, bu da sonucda onun üzərində hökmranlıq məqsədi daşıyır. Deməli, faktları manipulyasiya etmək tə­sir hədəfi kimi seçilən subyektdə yanlış təsəvvürlər yaratmağa, onu özünə tabe etməyə hesablanır. Bunun üçün, adətən, qeyri-zorakı, incə texnologiyalarla insan­ların şüurunda süni dəyişikliklər edirlər və bir sıra hallarda faktiki olaraq onu özünün maraqlarına qarşı qoya bilirlər. Cəmiyyət miqyasında, bu, sosial kəsimlərin rəyin­də öz cəmiyyəti, dövləti və mədəniyyəti haqqında yanlış təsəvvürlər yaratmaq deməkdir. 

Buradan “yanlış narrativ” anlayışı ay­dın olur. Narrativ “danışmaq, nəql etmək” deməkdir. Yəni subyekt hər hansı situa­siyanı və ya uzun zaman kəsimində baş verən hadisələri öz subyektiv maraqları­na uyğun nəql edir, onun ideoloji konst­ruksiyasını yaradır. Bu zaman narrasiyanı yaradanı obyektiv mənzərə deyil, özünün şəxsi maraqlarına uyğun təsəvvür ya­ratmaq maraqlandırır. Siyasətdə də hər hansı məsələ haqqında subyekt öz ma­raqlarına uyğun “nağıl” danışır. Tarixçilər, adətən, öz narrativlərini yaradırlar. Yəni tarixi faktları öz maraqlarına uyğun müəy­yən baxışlar sisteminə çevirirlər. 

Cənubi Qafqazda da güclü dövlətlər əsrlərlə faktları manipulyasiya etməklə yanlış narrativlər uydurmuşlar. Obrazlı desək, bizə öz tarixi uydurmalarını həqiqi bilik kimi təqdim etmişlər. Konkret Azər­baycan tarixi, azərbaycanlılar, Azərbay­can mədəniyyəti, dövlətçiliyi, siyasəti, geosiyasəti və s. haqqında uydurma fikir­lər yaymışlar. Məsələn, uzun müddət elə təəssürat yaradırdılar ki, azərbaycanlılar Cənubi Qafqaza gəlmədilər. Gürcülər və ermənilər isə sanki “min illərdir ki, bura­da bitmişlər”! Bizlər hər yerə, guya, gəl­məyik, başqaları isə “əbədi hər yerə kök salmışlar”!

Dövlətçiliyimizə qarşı da yanlış narra­tivlər uydurmuşlar. Guya, türklərin bura­da dövlətləri olmamışdır, azərbaycanlılar ümumiyyətlə, dövlət qura bilmirlər. Bun­dan başqa, azərbaycanlılar qonşularına qarşı, guya, aqressivdirlər. Onlar hüquqa və qanuna əməl etmirlər. 

Xüsusilə çar və sovet dönəmində biz hər yerdə, hər şeydə “günahkar” idik. Bunların fonunda ermənilər həm qədim, həm dövlətçi, həm də mədəni xalq kimi qələmə verilirdi. Bütün sovet təbliğatı Qafqaz istiqamətində erməni müstəsna­lığını sübut etmək üzərində qurulmuşdu. Dövlət – ermənilərdə, ideya–ermənilərdə, mədəniyyət–ermənilərdə, elm-ermənilər­də, mərdlik–ermənilərdə və s. saxta şüar­larla regionun tarixi, mədəni və geosiyasi mənzərəsini korlayır, “antiekoloji mənəvi mühit” yaradırdılar. 

Onlar erməniləri əsl döyüşçü, mərd savaşçı, hər şeyə qadir təfəkkür sahibləri kimi təqdim edərək, yalançı erməni nü­munəsi yaradırdılar.

Etiraf edək ki, uzun müddət qərəzli dairələr buna nail oldular. Cənubi Qafqaz­da saxta erməni obrazı yaradılmışdı. Bu obrazda ancaq müsbət keyfiyyətlər vardı. Hətta üzdəniraq bir sıra azərbaycanlı ki­nomatoqraflar da ucuz erməni təbliğartı aparır, bunun fonunda azərbaycanlıların yanlış obrazını yaratmağa çalışırdılar. Bizi qorxaq, satqın, pislik edən, qonşu ilə yola getməyən insanlar kimi təqdim et­məyə cəhd göstərirdilər.

Bütün bu haqsız və əsassız narra­tivlərin fonunda II Qarabağ savaşında qazanılan zəfərin hansı dərinlik və ge­nişlikdə regionun saxta və konfrontasiya mahiyyətli mənzərəsini darmadağın etdiyi gün kimi aydın olur! Bu zəfər yanlış nar­rativləri, saxta pozitiv erməni dövlətçiliyi təsəvvürlərini və erməni ideyasını tarixin zibilliyinə atdı! Eyni zamanda, daha geniş miqyasda uydurmaların əsassızlığını nü­mayiş etdirdi. 

Əlbəttə, bütün bunlar Azərbaycanın Cənubi Qafqazın tarixində tarixi transfor­masiya etdiyini aydın göstərir! Azərbay­can Prezidenti, cəmiyyət, xalq, ordu bütün dünya üçün nümunə ola biləcək regional dəyişikliyə nail oldu! Cənubi Qafqaz ta­mamilə fərqli “rəngdə” görünməyə başla­dı! Bu bağlılıqda dezinfomasiyalarla mü­barizənin daha da aktuallaşdığına şübhə yeri qalmır. Çünki artıq təşəbbüs Azər­baycandadır ki, ona qarşı daha aqressiv yanlış narrativlərlə işlər görməyə çalışa­caqlar. Prezident İlham Əliyevin “biz çox layları tərpətdik” deyimi vurğulanan kon­tekstdə dərin və geniş mənalıdır!

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru