IV məqalə

Xoşbəxtəm ki, biz öz Vətə­nimizə, doğma Qarabağımıza qayıdırıq, Qarabağımızın tacı olan Şuşaya qayıdırıq və bu tor­paqlarda əbədi yaşayacağıq!

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Türk dünyasının inteqrasiyasına doğru

Şuşa və Qarabağ bəyannamələrini geniş geo­siyasi kontektsdə təhlil etməyə çalışdığımız yəqin ki, dəyərli oxucularımıza əyan olmuşdur. Ana tezis belədir: Şuşa Bəyannaməsi iki qardaş dövlətin həm ikitərəfli, həm də regional miqyasda strateji əmək­daşlığının siyasi-hüquqi və tarixi manifestidirsə, Qarabağ Bəyannaməsi türk dünyasının multiregio­nal miqyasda strateji və perspektivli əməkdaşlığının (inteqrasiyası da deyə bilərik – F.Q.) siyasi-hüquqi və tarixi manifestidir. Bu yüksəlişin siyasi, ideoloji və mənəvi təməli, stimulverici faktoru “bir millət¸ iki dövlət” kəlamıdır. Türk dövlətlərinin münasibətləri­nin nüvə məzmunu bu kəlamda ifadə olunmuşdur! Yüksəlişin dövlətçilik aspektində hərəkətverici qüv­vəsi Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğunun ümumi ruhu və stratej hədəfidir! Bu prosesin aparıcı fenomeni Prezident İlham Əliyevin liderlik nümunə­sidir! Məhz bütün bunlara görə, türk dövlətlərinin təşkilatlanmasının siyasi, hüquqi və mənəvi-ideoloji rəmzləşməsi Naxçıvandan başladı, Şuşada konkret strateji sənəddə məzmunlaşdı və yenə də Şuşada Türk dünyasının strateji əməkdaşlıq manifesti səviy­yəsinə yüksəldi. 

Baxın: ideya qaynağı – Azərbaycanın Ümum­milli lideri, siyasi təşkilatlanma rəmzi- Azərbaycan (2009-cu il Naxçıvan Bəyannaməsi), türk dövlətlə­rinin əməkdaşlığının ( həm də müttəfiqliyinin) siya­si, hüquqi, mənəvi məkanı – Azərbaycan (iki Şuşa bəyannamələri). Deməli, bu, Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyinin ruhudur! Biz “Şuşadan – Şuşaya” me­taforasını (məcazını) da işlədə bilərdik. Lakin dövlət­çilik və müttəfiqliyin miqyası baxımından əgər Azər­baycan – Türkiyə strateji müttəfiqliyinin rəmzi Şuşa şəhəridirsə, sonrakı mərhələdə Şuşa, bütövükdə, Qarabağı və Azərbaycanı təmsil edən məkandır. Bu keyfiyyətdə Şuşa türk dövlətlərinin əməkdaşlığı və müttəfiqliyinin rəmzi olmuşdur. “Bir millət, iki dövlət” kəlamının dühalığı bizi iki qardaş dövlətin müttəfiqli­yindən Türk dünyasının əməkdaşlığına gətirib çıxar­dı! Yol davam edir.

Qarabağ Bəyannaməsinin bütün siyasi, geosi­yasi, hüquqi, mənəvi və ideoloji məzmun yükü vur­ğuladığımız ideya təkamülündən qaynaqlanır – “bir millət, iki dövlət”dən “türk dünyasının inteqrasiyası”­na doğru! 

Qarabağ türk dünyasının coğrafiya və əməkdaşlıq rəmzi kimi

Prezident İlham Əliyev “Qarabağ Azərbaycan­dır!” kəlamı ilə müstəqil dövlətçiliyimizin siyasi-ide­oloji aspektində tarixi dönüş etmişdir. Faktiki olaraq Qarabağ “bir millər, iki dövlət” kəlamının müəyyən mərhələdə əyaniləşməsinin təsdiqidir! Daha geniş anlamda “Qarabağ Azərbaycandır!” kəlamı ərazi bü­tövlüyünün indiki mərhələdə rəmzidir. Bu kəlamda potensial olaraq Azərbaycan dövlətinin daim bütöv və suveren olacağına böyük inam ifadə olunmuşdur! “Qarabağ Azərbaycandır!” kəlamı bütün türk dün­yasına səslənişdir, yəni türk dövlətçiliyi diridir, onu yaşatmaq və inkişaf etdirmək bizim əcdadlardan qal­mış məsuliyyətimiz, vəzifəmizdir! Həm də “Qarabağ Azərbaycandır!” kəlamı bu mənada Azərbaycanın həmişə bu prosesdə fəal olacağı, aparıcı rol oynaya­cağı mənasını ehtiva edir. 

Aydındır ki, “Qarabağ Azərbaycandır!” kəlamın­dan Qarabağ Bəyannaməsinə təbii bir “yol” var­dır. Qarabağ Bəyannaməsi həmin kəlamın siyasi, hüquqi, mənəvi və ideoloji gerçəkləşməsi, əyaniləş­məsidir. Bəyannamənin məzmunundan və məqsə­dindən görünür ki, İlham Əliyevin həmin kəlamının siyasi, hüquqi və mənəvi-ideoloji potensialı çox ge­niş və zəngindir! Buradan o da aydın olur ki, öncəki məqalədə bəndlər üzrə verdiyimiz bəyannamənin əsaslandırılmasının ciddi ideya təməli mövcuddur. 

Geosiyasi baxımdan başlıca məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, Qarabağ Bəyannaməsi iki aspek­tdə araşdırma üçün çox maraqlıdır. 

Birinci, Qarabağ Bəyannaməsi Azərbaycanın xa­rici siyasətinin yeni tarixi dövrdə çoxistiqamətlilik və multiregionallıq kontekstində böyük uğurudur. 

İkinci, Qarabağ Bəyannaməsi türk dövlətlərinin strateji münasibətlərinin məzmunu, məqsədi və hə­dəflərinin siyasi və hüquqi olaraq əsaslandırılması və konkretləşməsidir.

Qarabağ Bəyannaməsi yeni mərhələnin uğuru kimi

Şübhə yoxdur ki, Azərbaycan Prezidentinin ye­ritdiyi siyasət bu sənədin meydana gəlməsində həl­ledici rol oynamışdır. Faktlar bu tezisi təsdiqləyir. Prezident İlham Əliyev ardıcıl olaraq türk dövlətləri­nin əməkdaşlığına xidmət edən siyasi-diplomatik ad­dımlar atır. Bu fəaliyyət Çin, Pakistan, Mərkəzi Asiya, Qafqaz, Yaxın Şərq, Balkanlar və Avropa Birliyi geo­siyasi məkanlarını əhatə edir. İlham Əliyev türk döv­lətlərinə səfərlər edir və maraqlı müzakirələr aparır. Hər bir səfərdən sonra əməkdaşlıq haqqında sənəd­lər imzalanır. Qazaxstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və hətta Tacikistan Azərbaycan Pre­zidentinin diqqət mərkəzindən kənarda qalmır. Bu dövlətlərin hər biri ilə imzalanmış çoxlu sayda saziş və müqavilə barədə KİV-də kifayət qədər geniş infor­masiyalar və təhlillər verilmişdir. 

İlham Əliyev Cənubi Qafqazda Gürcüstanla əməkdaşlıqla Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) daxilin­də əməkdaşlıq arasında həmişə uzlaşma, bir-birini tamamlama yaratmağa çalışmışdır. Və bu istiqamət­də ciddi uğurlara nail olmuşdur. Rəsmi Tbilisi TDT ilə münasibətlərə son dərəcə ciddi əhəmiyyət verməyə başlamışdır. 

Türkiyə haqqında ayrıca danışmaq olar. Azər­baycanın xarici siyasətində yeni tarixi dövrdə Tür­kiyə istiqaməti əsas yeri tutur. Ankara – Bakı xət­tində intensiv və nəticəverici proseslər gedir. Elə bir sahə yoxdur ki, bu iki qardaş dövlət hüquq və ədalət əsasında əməkdaşlıq etməsinlər. Azərbaycan və Türkiyə xarici siyasətlərini yeni tarixi mərhələdə daha geniş geosiyasi məkanda koordinasiya edirlər. Onların əməkdaşlığı regionu, regionlararası məkanı, beynəlxalq təşkilatları, qlobal miqyası əhatə etmək­dədir. Cənubi Qafqazda bu iki dövlət sülh, əməkdaş­lıq və təhlükəsizlik uğrunda necə çiyin-çiyinə müba­rizə aparırlarsa, Afrikada, Sakit okean hövzəsində eyni əzm və qətiyyətlə müstəmləkəçiliyə qarşı duruş sərgiləyirlər. Azərbaycan və Türkiyə Avropada İsla­mofobiyaya qarşı birgə dayanmışlar, Yaxın Şərqdə məzlumların müdafiəsinə birgə qalxmaqdadırlar. 

Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin yeni ta­rixi dövrdə bu cür məzmunlaşması və yeni hədəflərə doğru inamla irəliləməsində Prezi­dent İlham Əliyevin siyasi-diplomatik məharə­ti və xarici siyasətinin prioritetlərini böyük uğur­la həyata keçirməsi əsas rol oynamaqdadır. Qarabağ Bəyannaməsində vurğulandığı kimi, İlham Əliyeni liderliyi türk dünyasını birləşdirir!

Məsələnin siyasi və geosiyasi baxımdan maraq­lı və əhəmiyyətli tərəfi bu faktlardan aydın görünür. Yeni tarixi mərhələdə Azərbaycanın xarici siyasəti regional miqyası artıq multiregional miqyasda türk dünyasının inteqrasiyasına stimul verir, onu konk­ret sferalar üzrə məzmunlaşdırır. Qarabağ Bəyan­naməsində türk dövlətlərinin əməkdaşlığı ilə əlaqə­dar konkret müddəaların olması həmin məqamlarla bağlıdır. Məsələn, bəyannamədə “böyük dil layihəsi” çox əhəmiyyətli vurğudur! Təhsil, elm, mədəniyyətlə bağlı konkret fikirlərin yer alması adi hadisə deyil­dir. Təhlükəsizliyə, hərbi əməkdaşlığa ayrıca bənd ayrılmasının strateji mənası çox böyükdür! Buradan yuxarıda vurğuladığımız ikinci aspektin aktuallığı məntiqi olaraq alınır.

Qarabağ Bəyannaməsi Türk birliyinin fəlsəfəsi kimi 

Bəyannamə özündə TDT-nin yeni tarixi dövr­də strukturlaşması və funksionallaşmasının ümumi müddəalarını əks etdirir. Məsələ çox geniş aspektdə təqdim olunur. Dövlətlərin, cəmiyyətlərin, ayrı-ayrı sosial-siyasi institutların, təşkilatların, ictimai qurum­ların fəaliyyətlərini koordinasiya etmələrinin ümumi çərçivələrini müəyyən edir. 

Sənəddə yer almış bir neçə bəndə baxaq. Bə­yannamənin 2-ci bəndində yazılmışdır: “Strateji tərəfdaşlığın daha da möhkəmləndirilməsi və dərin­ləşdirilməsi, TDT-nin kollektiv strategiyasının forma­laşdırılması üçün siyasi, iqtisadi, nəqliyyat, müdafiə sənayesi, humanitar, təhsil və mədəniyyət sahələ­rində türk dövlətlərinin tam potensialından və im­kanlarından istifadə edilməsinin vacibliyini bir daha vurğulayırlar”. Buradan görünür ki, nəzərdə tutulan və bütün sferaları əhatə edən əməkdaşlıq strateji tərəfdaşlığın daha da möhkəmləndirilməsi və dərin­ləşdirilməsinə xidmət edir. 

Bunun ardınca, sənədin 3-cü bəndində deyi­lir: “Türk dövlətlərinin qlobal miqyasda potensialı nəzərə alınmaqla daha iddialı məqsədlərin qarşıya qoyulmasının, birgə səylərin artırılması və strateji əhəmiyyətli regional layihələrin həyata keçirilməsi yolu ilə dayanıqlı gələcəyin qurulması baxımından TDT-nin vəzifə və məqsədlərinin səmərəli həyata keçirilməsi üçün müvafiq mexanizm və qaydaların tətbiqinin zəruriliyini qeyd edirlər”. Yəni türk dövlət­ləri qlobal miqyasda daha iddialı məqsədlər qarşıya qoymaq mərhələsinə keçmişlər. Bunun üçün onlar regional əməkdaşlıq formatlarından multiregional əməkdaşlıq formatlarına keçməyi planlaşdırırlar. 

Nəhayət, 2-ci və 3-cü bəndlərin məqsəd baxı­mından daha aydın ifadələri 4-cü bənddə verilmiş­dir. Orada vurğulanır: "Türk dövlətlərinin regionda və dünyada qlobal ticarətin və iqtisadiyyatın inkişafında əvəzsiz rolu nəzərə alınmaqla, müvafiq nəqliyyat in­frastrukturunun və səmərəli transregional dəhlizlərin yaradılması yolu ilə türk dövlətləri arasında bağlılı­ğın daha da inkişaf etdirilməsinin vacibliyini vurğu­layırlar”. TDT regional və qlobal miqyasda müxtəlif sferalar üzrə yeni səviyyədə yer tutmaq və rol oyna­maq niyyətindədir. Onların önündə, təbii ki, ticarət və iqtisadiyyat gəlir. Bu faktorlar müasir mərhələdə hər bir dövlət üçün son dərəcə əhəmiyyətli amilə çevril­mişdir. TDT qarşısına qoyduğu bu nəhəng məqsədə çatmağın iki aspektdə mexanizmlərini də müəyyən etmişdir. Onlar uyğun nəqliyyat strukturları və tarns­regional dəhlizlərin yaradılmasıdır. Bunların hər ikisi çox aktual və əhəmiyyətli əməkdaşlıq parametrləri­dir.

Bizim üçün daha maraqlısı və əhəmiyyətlisi ondan ibarətdir ki, həm yeni nəqliyyat infrastruk­turunun, həm də transregional dəhlizlərin yaradıl­masında Azərbaycan aparıcı və həlledici rol oyna­yır. Azərbaycan Prezidentinin yeni tarix dövr üçün müəyyən etdiyi xarici siyasətin prioritet istiqamətləri sırasında vurğuladığımız iki istiqamət xüsusi yer tu­tur. Deməlı, Qarabağ Bəyannaməsində qeyd edilən bu iki məqam Azərbaycanın çoxşaxəli xarici siyasəti­nin gerçəkliklərindən biridir. 

Przident İlham Əliyev hər iki istiqamət üzrə (yeni nəqliyyat infrastrukturunun və transregional dəhlizlə­rin yaradılması) siyasi-diplomatik təşəbbüslərini kə­sintisiz davam etdirir. Son bir ildə Azərbaycan Prezi­dentinin vurğulanan istiqamətlərdə atdığı addımlara nəzər salmaq kifayətdir ki, tezisin doğruluğuna qəti əminlik yaransın. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru