(Əvvəli XQ-nin 13 sentyabr 2023-cü il tarixli sayında)

Qərbi Azərbaycan ərazisin­də ermənilərin orta əsrlərdən başlayaraq, məskunlaşması, Qərb dövlətlərinin, eləcə də çar Rusiyasının köməyi ilə burada özlərinə dövlət yaratmaq səylə­ri barədə tarixi həqiqət bu toplu­mun Qafqazda, guya, aborigen xalq olması barədə cəfəng və uydurmaları birmənalı olaraq təkzib və ifşa edir.

Ermənişünas tarixçi, fəl­səfə doktoru, Dövlət mü­kafatçısı Nazim Mustafanın həmkarları ilə birgə və ayrı­lıqda apardığı araşdırmalar bu baxımdan tutarlı faktların zənginliyi və elmiliyi ilə seçi­lir. Alim qəzetimizə açıqlama­sının davamında bildirdi:

– İsrael Ori saraya öz proq­ramını – Erməni dövləti yarat­maq üçün İrana 25 minlik qo­şun göndərməyi təklif etmişdi. Bundan sonra sarayda Cənubi Qafqaza yürüş üçün hazırlıq işləri görülməyə başlanmışdı. Ciddi hazırlıqdan sonra 1707-ci ildə Ori polkovnik rütbəsində 50 nəfərlik nümayəndə heyətinin başçısı kimi İrana yola düşür. Ona orada vəziyyəti öyrənmək, xristian əhalisi arasında təbli­ğat aparmaq, müdafiə qalaları, ölkənin yolları haqqında mə­lumat toplamaq tapşırılmışdı. Şübhə oyatmamaq üçün İsrael Orini Şah Hüseynə Roma pa­pasının nümayəndəsi kimi təq­dim etmək qərara alınmışdı. 

1709-cu ildə o, İsfahana gəlir. 1711-ci ildə Həştərxana qayıdır və orada ölür. Sonralar Minas Vartapedlə birlikdə Ye­sai katolikos İsrael Orinin işini davam etdirmişdilər. Rusiya – İran müharibəsi nəticəsində 1723-cü il sentyabrın 12-də bağlanan müqaviləyə əsasən, Gilan, Mazandaran, Astarabad əyalətləri, Bakı və Dərbənd şəhərləri Rusiyanın tabeliyinə keçir. Noyabrın 10-da I Pyotr həmin ərazilərdə ermənilərin köçürülüb gətirilməsi üçün yer ayrılması haqqında fərman ve­rir. 

Həmin fərmanla çar "xris­tianlıq naminə" erməni xalqını öz mərhəmətində saxlamaq və himayəyə götürmək qərarı­nı vermişdi. 1726-cı il fevralın 22-də imperatriçə I Yekateri­na ermənilərin yüksək iltifata, mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqında fərman verir. 18-ci əsrin ikinci yarısında ermənilər yenidən fəallaşırlar. 1760-cı ildə Hindistan ermənisi İosif Emin rus hökuməti və gür­cü çarı ilə danışıqlar aparır. İran və Türkiyəyə qarşı müharibədə ermənilərin köməyini təklif edir. 

1769-cu ildə Həştərxan er­mənisi Movses Safarov saraya layihə təqdim edir. O, layihə­də rus ordusunun köməyi ilə "Ermənistanı azad etməyi" və Rusiyanın himayəsində dövlət qurmağı təklif etmişdi. Mühari­bədən sonra, 1780-ci ildə Ru­siyadakı erməni yeparxiyasının başçısı İosif Arqutinski (Hovsep Arqutyan) və Moskva varlısı İvan Lazarev (Hovhannes La­zaryan) Rusiya hökumətinin nümayəndələri ilə danışıqlar aparırlar ki, Osmanlı Türkiyəsi və İran sərhədlərinin kəsişdiyi ərazilərdə erməni dövləti yarat­sınlar.

(ardı var)

Hazırladı:
T.AYDINOĞLU
XQ