Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü ötən ilin oktyabrında keçirilmiş Praqa Sammiti zamanı tanımışdı. Bu il mayın 14-də Belçikanın paytaxtı Brüsseldə keçirilmiş üçtərəfli görüş zamanı bu mövqeyini təsdiqlədi. Bəli, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Avropa İttifaqı Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilmiş görüşündə məsələ yenidən gündəmə gəlməklə, daha konkret şəkil aldı. Söhbət İrəvanın ölkəmizin ərazi bütövlüyünü, məhz 86,6 min kvadratkilometr ərazidə tanımasından gedir.
Ancaq Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın belə bir addım atması etirazlara səbəb olub. Nikol, onsuz da, ölkənin və erməni xalqının mənafeyini satmış biri kimi qiymətləndirilirdi. “Brüssel formatı” çərçivəsində keçirilmiş üçtərəfli görüşdən sonra ittihamlara yeni rəng çalarları əlavə olunmaqdadır. Bu dəfə yalnız Ermənistan daxilindəki şovinist dairələr deyil, eyni zamanda, xaricdəki ermənipərəstlər də aktiv şəkildə işə düşüblər.
Mövcud xüsusdakı diqqətçəkən məqam isə haqqında söz açdığımız məsələnin Rusiyanın maraq və mənafeləri baxımından uyğunsuzluğunun vurğulanmasıdır. Doğrudur, problem həm də Moskva ilə Aİ-nin Cənubi Qafqazdakı toqquşan maraqları kontekstində qaldırılır. Hər bir halda motiv dəyişmir – Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü heçə saymaq kimi mənfur niyyət güdülür.
Əvvəlcə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Brüssel razılaşmasına Rusiyanın mövqeyini xatırladaq. Ölkə Prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov bildirib ki, Kreml iki il əvvəl imzalanmış üçtərəfli Bəyanatın məntiqinə sadiqdir: "Biz ondan çıxış edirik ki, üçtərəfli razılaşmalar hələ də nizamlanma üçün mübahisəsiz əsasdır və nizamlanmaya nail olmaq üçün biz üçlüyün əldə etdiyi razılaşmaların həyata keçirilməsi yolu ilə getməliyik".
Peskovun yanaşmasından “siz nə edirsiniz edin, əsas bizim mövqeyimizdir” deyimi nəzərə çarpmaqdadır. Görünür, bu mövqeyi bildiklərindəndir ki, İrəvan siyasiləri və erməni mediası Rusiya faktorunu qabartmaq, ölkəni “Brüssel formatı” çərçivəsindəki razılaşmaya əks qüvvə kimi görmək əzmindədir. Bu əzmi ifadə edən ayrı-ayrı məqamlara toxunmazdan öncə Qarabağdakı separatçı rejimin Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasındakı razılaşmaya, mövcud xüsusda Ş.Mişelin vasitəçilik missiyasına münasibətini diqqətə çatdıraq.
***
Beləliklə, Qarabağdakı separatçı rejimin xarici işlər nazirliyi adlanan oyuncaq qurum bəyanat yayaraq, Aİ Şurasının rəhbəri Ş.Mişelin üçtərəfli görüşdən sonra bildirdiklərinə etiraz edib. Bəyanatda vurğu onun üzərinə qoyulub ki, 1991-ci ildə “Artsax xalqı”, guya, beynəlxalq hüququn normalarına və o dövrdə qüvvədə olan daxili qanunvericiliyə tam uyğun formada öz müqəddəratını təyin etmək kimi ayrılmaz hüququndan yararlanıb, Azərbaycan və Ermənistanla eyni əsasda öz dövlətçiliyini yaradıb. Bu, Aİ rəsmisinin açıqlamasındakı 86600 kvadratkilometrlik Azərbaycan ərazisi məntiqinə zidd baxışdır. Başqa sözlə desək, separatçı rejimin bəyanatı həm də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın razılığına əks münasibətdir.
Bu bəyanat, eyni zamanda, özünü İrəvandan ayrı, müstəqil subyekt kimi təsəvvürə gətirmək cəhdidir. Daha dəqiq desək, əsl separatçılıqdır. Belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, hazırkı Ermənistan hakimiyyəti Paşinyanın Brüssel görüşündəki imzasına görə Qarabağ üçün heç bir məsuliyyət daşımırsa, Azərbaycan öz ərazisindəki separatçı quruluşun aradan qaldırılmasında tam sərbəstdir.
Bəli, hazırda Ermənistandakı siyasi dairələr, eləcə də digər ermənipərəstlər Paşinyanın Brüsseldəki imzasını Azərbaycanın Qarabağ üzərindəki suverenliyinin təsdiqi olaraq görürlər və baş nazirə ünvanlanmış ittihamlar bundan qaynaqlanır. Təxminən belə: Paşinyan kimdir ki, Qarabağa görə qərar versin?! Bəs, qərarı kim verməlidir? Rusiyanın Cənubi Qafqaz maraqları üzərinə, məhz bu suala cavab axtarılarkən gəlinir.
***
Məsələn, Ukrayna hadisələrinin Rusiyanın Cənubi Qafqaz imkanlarına heç bir təsirinin olmadığını bildirən rusiyalı tarixçi və analitik Modest Kolerovun fikirlər maraq doğurmaqdadır. O, İrəvanın və Bakının Rusiyaya Qarabağın lazım olmadığı qənaətinə gəldiyi düşüncəsindədir. Yəni, Ermənistanın bölgədən imtinası bu qənaətin nəticəsidir. Analitikin sözlərinə görə, N.Paşinyan illər əvvəl Qarabağla bağlı qərarını verib və bu qərar Qarabağın xeyrinə deyil. Deməli, Kolerov mətləbi Moskvanın bölgəyə dair mövqeyi üzərinə gətirir.
Ancaq Kolerov ölkəsi üçün narahatlıq doğuran məqamı da yada salmağı unutmur. O bildirir ki, Qarabağdakı rus sülhməramlılarının mandatı müəyyənləşdiyindən, Rusiya indi heç nə edə bilməz: “İstənilən tərəf Rusiyaya deyə bilər ki, girişmə, sənin sülhməramlı mandatın var, başqa səlahiyyətin yoxdur. Sülhməramlılar keçid dövrü üçün sülh müqaviləsi imzalanacağı təqdirdə, Qarabağda qalacaqlar, lakin sonra onların qalma müddəti uzadılmayacaq. Rusiya hazırkı ssenariyə təsir edə bilməz, çünki o, tamamilə Ermənistandan və Azərbaycandan asılıdır”.
Tarixçi-analitik hesab edir ki, indiki durumda Rusiyanın xilasının yeganə ssenarisi sülhməramlıların qalma müddətinin uzadılmasıdır. Onun fikrincə, Bakı Ukraynadakı hadisələri Rusiyaya ziyan vurmaq, ölkənin regiondakı təsirini sıradan çıxarmaq fürsəti sayır. Bunu həm də İrəvan edir.
Göründüyü kimi, Moskvanı Bakıya qarşı açıq konfrantasiyaya çəkmək niyyəti ortadadır. Bu niyyətin daşıyıcısı yalnız Kolerovdurmu? Əlbəttə, yox! Digər sual da var ki, Paşinyan administrasiyası “Brüssel formatı” çərçivəsində əldə edilmiş razılığa sadiq qalacaqmı? Mövcud istiqamətdə prinsipiallıq göstərib qeyd etdiyimiz destruktiv meyilləri yenə biləcəkmi?
Nəzərə alaq ki, Brüssel razılaşmasında Azərbaycanın da Ermənistanın 29800 kvadratkilometrdəki ərazi bütövlüyünə hörməti ifadə olunmaqdadır. Necə deyərlər: hörmət hörmətə bağlıdır. Əgər Bakı qarşılığı görməsə, yaxud hörmətsizlik hiss etsə, Azərbaycan Prezidentinin də bildirdiyi kimi, ermənilər 29800 kvadratkilometrlik ərazidə rahat yaşaya bilməyəcəklər. Artıq, necə deyərlər, ox yaydan çıxıb.
***
Əlbəttə, Ermənistanın rahatlığını düşünməyənlər, yaxud düşünmək istəməyənlər iş başındadırlar. Görünür, belələrindən biri də Rusiyanın MDB Ölkələri İnstitutunun Ermənistan bölməsinin direktoru, siyasi şərhçi Aleksandr Markarovdur. Onun söylədiklərindən hasil olan qənaət budur ki, Cənubi Qafqazda Bakının və İrəvanın deyil, Rusiyanın mənafeləri nəzərə alınmalıdır. Politoloq məsələni, kifayət qədər, konkret qoyması ilə fərqlənir. “Əgər Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin normallaşması nəticəsində Qarabağ Azərbaycanın tərkibində olan bir vahidə çevrilərsə və Qarabağ ermənilərinin hüquqları Azərbaycan dövləti tərəfindən qorunursa, onda Rusiyanın mandatı nə olacaq?”, – deyən Markarov Moskvanın Cənubi Qafqazda təsirini saxlamaq istəyinin olduğunu qabardır. Eyni zamanda, bunun üçün alətlərin və mexanizmlərin vacibliyindən söz açır. Nəzərə alaq ki, mexanizmlərdən biri sülhməramlılardırsa, digəri İrəvanla iqtisadi əməkdaşlıq və Ermənistanda Rusiya hərbi bazasının mövcudluq faktorudur.
Politoloq onu da vurğulayır ki, hazırda nüfuz dairələri uğrunda mübarizə gedir və bu mübarizədə təsir mexanimləri çox olanlar üstünlüyə yiyələnirlər. Onun sözlərinə görə, Rusiya Ukrayna cəbhəsində məşğuldur, amma, bu, o demək deyil ki, ölkə Cənubi Qafqazı unudub. Bölgəni unutmaq, Markarovun fikrincə, ona görə olmaz ki, bu, Rusiyanın öz sərhədi yaxınlığında deyil, bilavasitə daxilində də problemlər doğurar.
Demək, tam aydınlığı ilə təsdiqlənir ki, Qarabağdakı sülhməramlı fəaliyyət cəfəng mahiyyətlidir, əsas olan Moskvanın maraqları və həmin maraqların təminatı baxımından regiondakı hərbi mövcudluqdur.
***
Rusiyada cəfəng məsələləri gündəmə gətirənlərdən ən birincisi isə ölkənin Dövlət Dumasının MDB məsələləri, Avrasiya inteqrasiyası və həmvətənlərlə iş komitəsi sədrinin birinci müavini Konstantin Zatulindir. Zatulin “Brüssel formatı” çərçivəsindəki üçtərəfli görüşə münasibətinə ermənilərin yaddaşını təzələməklə başlayıb. O, Prezident Vladimir Putinin ötən il söylədiklərini xatırladaraq deyib ki, Putin Rusiyanın gerçək vasitəçi kimi qəbul ediləcəyi təqdirdə, Qarabağa status məsələsinin müzakirəyə çıxarıla biləcəyinə bildirib.
Özünün ənənəvi ermənipərəst mövqeyi ilə seçilən Zatulin, həmçinin ATƏT-in artıq canını tapşırmış Minsk qrupunu diriltməyə girişib. Onun cəfəng məntiqinə görə, Qarabağa status verilməməsi bölgədə sülhün sabitliyinə təhlükə yaradır. “Amma Ermənistan rəhbərliyi başqa yol tutdu. Qarabağı qeyd-şərtsiz Azərbaycanın ərazisi kimi tanıdığını bir daha təsdiqlədi”, – deyən Zatulinin fikirlərindən belə anlaşılır ki, Paşinyanın Brüsseldə Qarabağ erməniləri ilə bağlı yalnız ümumbəşəri dəyərlər kontekstində Bakının onları incitməməsi kimi bir məsələyə dair razılığa gəlmək xətti yolverilməzdir. Niyə? Baxaq görək, Zatulin “xoruzun quyruğunu” necə göstərir.
Rusiya Dövlət Duması təmsilçisinin dediyinə görə, Aİ-nin Cənubi Qafqaz siyasi akvatoriyasında münasibətlərin normallaşması baxımından nikbinlik yaratması Moskvanı bölgədən sıxışdırıb çıxarmağa hesablanıb. Bu isə Kremlin başının Ukraynada qarışmasından sui-istifadədir. “Onlar (Aİ rəhbərliyi - red) bununla tam məşğuldurlar. Ona görə növbəti görüşün nəinki hər hansı bir yerdə, həm də MDB-dən çıxmağa can atan Kişinyovda keçirilməsi planlaşdırılır. Məhz orada onlar (Prezident İlham Əliyevlə baş nazir Nikol Paşinyan - red.) ümumi dil tapmağa çalışacaqlar”, - deyən K.Zatulinin fikirlərindəki ən təhlükəli məqam “Qarabağda hələ də Rusiya ilə hesablaşan əhalinin olduğu” məntiqidir. Onun fikrincə, Bakıda və İrəvanda bunu dərk etdiklərindən, çalışırlar ki, Moskvanı hansısa formada sakitləşdirsinlər. Deməli, Qarabağ əhalisi Rusiyanı istəyirmiş! Yəni, ortada bu qədər sarsaq, beynəlxalq hüququ heçə sayan yanaşma var! Ancaq necə deyərlər, “zatulinçilik” yalnız bununla bitmir.
İstər birinci, istər ikinci Qarabağ müharibəsi müddətində, istərsə də hazırda münaqişə zonasında baş verənlərin fonunda ermənilərin bölgədə azərbaycanlılarla birgə yaşamalarının mümkünsüzlüyünü deyən Rusiya Dövlət Dumasının təmsilçisinin ədalət anlayışı da separatçılığa, yəni Qarabağın “müstəqilliyinə” söykənir. O, yarımçıq bildiyi tarixə ekskurs edərək vurğulayır ki, vaxtilə bölgədə referendum yolu ilə Azərbaycandan ayrılmaq mövzusu gündəmdə gəlmişdi. İndi isə Zatulinin fikrincə, Ermənistan hakimiyyəti Qarabağ ermənilərini yeni müharibə ilə qorxudur və sözügedən mövzudan uzaqlaşdırır.
Zatulinin tarixə üz tutmasındakı, belə demək mümkünsə, növbəti dayanacaq yeri Ermənistanın birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyanın fikirlərinə istinaddır. Duma təmsilçisi deyir ki, Qərbyönümlü Petrosyan Qarabağ yükündən qurtulmağın vacibliyini vurğulayır və bunun nəticəsində Ermənistan əhalisinin yaxşı yaşayacağını bildirir, bu yola gedilmədiyindən, hazırda ölkənin ticarət-iqtisadi əlaqələrinin inkişaf etmədiyini diqqətə çatdırırdı. Yeri gəlmişkən, hazırda N.Paşinyan da təxminən eyni fikirləri bölüşməkdədir. Ancaq Zatulinçilik belə mövqeyin irəli sürülməsini xalqı aldatmaq kimi qiymətləndirir. Bu da xəstə məntiqin bir nümunəsi.
***
Sonda ümumiləşdirmə apararaq, əvvəldə qeyd etdiyimiz fikrə yenidən qayıdaq. Söhbət Ermənistanın mövcud hakimiyyətinə təzyiqlərin başladılmasından gedir. Bu təzyiqlərin müxtəlif fraqmentlərini vurğuladıq. Onu da deyək ki, indiyədək belə hallar olub və onlar nəticə etibarilə Ermənistanı sülhə gəlməkdən yayındırıb. Deməli, ortaya haqlı suallar çıxır: Paşinyan hakimiyyəti qətiyyət göstərib təzyiqləri yenə biləcəkmi? Rəsmi İrəvan öz mövqeyindən dönməyəcək ki? Əlbəttə, sualların ən yaxşı cavabını zaman verəcək.
Əvəz RÜSTƏMOV, “Xalq qəzeti”