“...Bu qədəri bizə bəsdir. Buna görə, sadəcə, sülh olmayacaq, kommunikasiyalar açılmayacaq. Onlar (yəni Ermənistan və ermənilər -red.) yenə də təcrid olunacaqlar və onlar bu yeni geosiyasi konfiqurasiyada özlərinə yer tapmalı olacaqlar”. Bu fikri Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev mayın 3-də Şuşada ADA Universitetinin təşkilatçılığı ilə keçirilmiş, ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusundakı dördüncü beynəlxalq konfransda bildirdi. 

Dövlətimizin başçısı həmin konfrans­da diqqəti Azərbaycan–Ermənistan mü­nasibətlərinin normallaşması prosesinə, sülhün əldə edilməsi perspektivlərinə, ümumən, iki ölkə arasındakı gərginliyin müxtəlif aspektlərinə yönəltdi. Azərbay­can lideri ayrı-ayrı suallara ətraflı cavab­larında, həmçinin Cənubi Qafqaz siyasi akvatoriyasındakı mövcud durumun çər­çivələrini mükəmməl şəkildə müəyyən­ləşdirdi, bütövlükdə, bölgənin gələcəyi ilə bağlı müstəsna əhəmiyyət daşıyan me­sajlar verdi. Bəs, bölgənin gələcəyi nədən ibarətdir? Yazımızda həm buna, həm də mövcud kontekstdə Ermənistanın duru­muna, ölkəyə etimad məsələlərinə, ha­belə, erməni faktoru ilə maraqlı olan tərəf­lərin hazırkı vəziyyətinə, onların seçiminə izahı iki aspektdən verməyə çalışacağıq. Bir başlıca siyasi leytmotivimiz də var – Zəngəzur dəhlizi. 

Birinci aspekt

Bəli, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusundakı dördüncü bey­nəlxalq konfransda üzərində dayandığı başlıca məqamlardan biri də Zəngəzur dəhlizi idi. Ölkəmizin lideri bildirdi ki, bu dəhliz “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin və ya Şimal–Cənub dəhlizinin tərkib hissəsi ola bilər. Yəni: “Ermənistan ərazisindən keçən 40 kilometrdən bir az artıq olan dəmir yolu xətti inşa edilsə, bu, beynəlxalq layihə olacaq. Ermənistan bu layihə qarşısında süni maneələr yaradacaqsa, onlar bundan yalnız uduzacaqlar. Çünki bu gün bizim Gürcüstan, Türkiyə və Rusiya vasitəsilə Qara dəniz limanlarına çıxışımız var, digər tərəfdən İran ərazisindən də istifadə edi­lir. Ermənistanın isə belə fiziki bağlantıları yoxdur”.

Beləliklə, Ermənistanın nədən imtina etdiyi aşkardır. Masada 40 kilometrdən bir qədər artıq olan ərazi söhbəti var. Yada salaq ki, bununla bağlı müzakirələr 44 günlük müharibədən dərhal sonra başla­yıb. Özü də Qərb dairələri bu məsələdə ölkəmizlə, demək olar, tam həmrəydirlər. Çünki artıq neçənci dəfədir Avropanın və dünyanın müxtəlif yerlərindən olan eks­pert və jurnalistlər mövzuya əhatəli yer verirlər. Hətta, bu ilin yanvarında Münxen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində sırf Zəngəzur dəhlizi kontekstindəki sual Er­mənistanın baş naziri Nikol Paşinyana da ünvanlanmışdı. Paşinyanın həmin suala reaksiyasını yada salaq. Təxminən belə: həmin ərazi Ermənistanındır, ona dəhliz deməyin. 

Əlbəttə, “Zəngəzur dəhlizi” ifadə­sini geosiyasi leksikona Azərbaycan Prezidenti gətirib. Buna görə Ermənistanın baş naziri deyimi qıcıqla qarşılayır. Dəhliz məntiqi Nikolda həm də ona görə qıcıq doğurur ki, ölkənin anti-Paşinyançı ictimai rəyi dəhlizi Bakının İrəvana təcavüzü və diktəsi kimi qələmə verir. Əsasən də bu səbəbdən Paşinyan dərhal özünü hücuma kökləyir. Yəni, onun əks reaksiyası daxilə hesablanıb. Daha doğrusu, daxildən gələ­cək təpkiləri neytrallaşdırmağa. 

Ancaq onu da yada salaq ki, Paşin­yan ötən müddətdəki açıqlamalarında Azərbaycanın digər ərazilərini Naxçıvanla birləşdirən quru yol məntiqini qabardıb və bunu həmin yolun hər iki tərəfindən sərhəd nəzarət-buraxılış məntəqəsi qurmaqla, re­allaşmasına razılığını, müəyyən mənada, ifadə edib də. Yeri gəlmişkən, ölkəmizin böyük hissəsini Naxçıvanla birləşdirəcək yol məsələsi 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatda da əksini tapıb və bu, Ermənistanın üzərinə götürdüyü öhdəlik kimi təsbit olunub. 

Əsas məsələ haqqında söz açdığımız yolu tərəflərin hansı formada qəbul etmə­sindədir. Görünən budur ki, ona “Zəngə­zur dəhlizi” adı verən Azərbaycan qlobal yanaşmanın tərəfdarıdır. Və o da aydın olur ki, ölkəmiz bu yanaşmanın riskə atıl­masını istəmir. Başqa sözlə desək, adi yol deyil, dəhliz məntiqi həm də ona görə va­cibdir ki, prosesdə gerçək təminat yaran­sın. Nəzərə alaq ki, bu gün Ermənistanda hakimiyyətdə olan Paşinyandırsa, sabah daha avantürist biri gələ bilər və yolu bağ­lamaqla hədələyər. 

Bir qədər də aydınlaşdıraq: ölkəmiz 40 kilometrdən artıq olan ərazinin erməni ambisiyaları səbəbindən təhlükəyə məruz qala bilmə ehtimalını önləyir. Axı, keçil­miş yol var. Bakıdan Naxçıvana işləyən qatarlar erməni təxribatçıları tərəfindən daşa basılırdı. Demək ki, təhlükəsizlik vacib məsələdir. Ölkəmiz isə məsələni İrəvanın öhdəliyinə buraxmaq istəmir. Bu, kifayət qədər prinsipial məqamdır. Ona görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev yuxarıda diqqətə çatdırdığımız iqtibasda mövzuya kateqorik yanaşır. Deməli, kom­munikasiyaların açılmasını istəməyənlər varsa, buyursunlar. Azərbaycan alternativ yoldan da istifadə edə bilər. 

Dövlətimizin başçısı konfransdakı çıxı­şında alternativ yol kimi İranın seçildiyini bildirdi. Tehranla buna dair razılaşmanın olduğunu xatırlatdı. Yəni, söhbət yalnız Naxçıvana quru yolundan gedirsə, prosesi İran ərazisindən gerçəkləşdirmək müm­kündür – Zəngilan–İran–Naxçıvan marş­rutu. Burada ölkəmizin gözlədiyi daha bir prinsipiallıq var - Zəngəzur dəhlizi deyil, Azərbaycanın digər ərazilərini Naxçıvanla birləşdirən yol məntiqi əsasdırsa, o zaman Naxçıvana nə üçün Ermənistan ərazisin­dən gedək? İran daha yaxşıdır. Əvvəllər, yəni işğal dövründə Biləsuvardan İrana keçib gedirdiksə və cənub qonşumuzun ərazisində çox məsafə qət edirdiksə, indi bunu Zəngilana çatıb İslam Respublikası daxilində az irəliləməklə reallaşdıra bilərik. Ermənistana ehtiyac qalmaz. Dövlətimizin başçısının da bildirdiyi kimi, ölkəmiz üçün fərqi yoxdur. 

Amma Azərbaycan Prezidenti izah edir və eyham vurur ki, vəziyyətin Ermə­nistana fərqi olmalıdır. Axı, ölkənin fiziki bağlantıları yoxdur. Ən əsası isə: “Çünki bütün geosiyasi vəziyyət, – söhbət təkcə regiondan deyil, qlobal vəziyyətdən ge­dir, –dəyişib. Bizim orada öz yerimiz var. Bu yer çox sabitdir və getdikcə daha da möhkəmlənir. Lakin onlar üçün, bu, böyük çağırış olacaqdır. Ümid edirəm ki, Vaşinq­ton danışıqları hətta nəticə verməsə belə, biz tərəqqinin əlamətlərini görə biləcəyik”. Deməli, haşiyə çıxa bilərik ki, Vaşinqton prosesi haqqında söz açdığımız mövzu­nun gündəmə gəlməsi ilə də kompleks səciyyə daşımaqdadır. Ancaq, hələlik, danışıqların daxili mahiyyətini bir kənara qoyuruq... 

Mövzumuz baxımından daha böyük nəticə budur ki, hədəf 40 kilometrlik yo­lun məhz Zəngəzur dəhlizi olaraq özü də Azərbaycanın patronajlığı ilə açılmasıdır. Təbiidir ki, dəhliz üzərindəki hüquqların da ölkəmizə məxsusluğu önəmlidir. Yuxarıda bu önəmi izah etdik. Yəni, Bakı nəhəng layihəni erməni avantürizmindən sığor­talayır. Ancaq İrəvanın layihədən qazan­maq imkanlarının üzərindən xətt çəkmir. Azərbaycan dövləti buna təminat verəcə­yini hər zaman bəyan edib. Çox güman, lazım gəlsə, mövcud istiqamətdə müvafiq hüquqi mexanizmlər də işlənə bilər. Əl­bəttə, Bakı İrəvanın layihədən faydalana­cağına təminatçı qismində təsdiqlənmək­lə. Başqa sözlə desək, biz Ermənistanın nəyəsə qarant durmağına etibar etmirik və haqlıyıq.

İkinci aspekt

Məsələnin ikinci tərəfinə diqqət yetirək. 2018-ci il inqilabından sonra Ermənistanın Rusiya yönümü Qərb yönümü ilə əvəz­ləndi. Başqa sözlə desək, Qərb İrəvanı Moskvanın əlindən aldı. Həmin prosesdə başlıca rolu Ermənistanın ictimai rəyində anti-Rusiya dalğası oynadı. Yəni, erməni xalqı, sıravi vətəndaşlar gördülər ki, ölkəni himayəyə götürdüyünü göstərən Mosk­va onların yaşayışları üçün heç nə etmir. Deməli, indi Qərb nə isə etməlidir. Bəs, hansı yolla? Xaricdən qrant axını iləmi? 

Ermənistanın təbii sərvəti yoxdursa, prinsip etibarilə bir çıxış yolu qalır ki, o da tranzit ölkəsinə çevrilməkdir. Əlbəttə, o, indi də tranzit əhəmiyyəti daşımaqdadır. Ancaq illər ərzində də belə olub və bu sta­tus ermənilərə Rusiya asılılğından qurtar­mağa, müstəqil şəkildə yüksək gəlir əldə etməyə imkan yaratmayıb. Nəzərə alaq ki, Ermənistanın turizm potensialını artırmaq üçün də təminatlı maliyyə lazımdır. Bunlar olmadıqda və sülhə gəlməməsi səbəbin­dən, ən əsası isə Azərbaycan tərəfindən təcrid durumunda qalacağı üçün ölkədə yenidən Rusiya təsirinin üstün mövqeyə yiyələnməsi mümkündür. Qərbdə bunu çox gözəl anlayırlar. Xaricdə onu da yaxşı dərk edirlər ki, Qərbpərəst Paşinyan reji­mini saxlamaq üçün, başqa sözlə desək, pul çatdırmaq olmayacaq, onun özünün pul qazanmasına şərait yaranmalıdır. Şə­rait isə Zəngəzur dəhlizi ideyasının real­laşması ilə yetişməlidir. 

Son

Deməli, Zəngəzur dəhlizi ideyasının Azərbaycan tərəfindən prinsipial şəkildə vacibliyini əsaslandırdıq. İndi qalır seçim etmək. Seçimi Ermənistanla yanaşı, Qərb də etməlidir. İrəvan özünün təminatlı gələ­cəyi üçün, Qərb isə Ermənistanın varlığı naminə. Əlbəttə, bu varlıq onu düşündü­rürsə. Nəzərə alaq ki, təminatsız Ermə­nistan, faktiki olaraq, Rusiyanın bölgədəki jandarmeriya meydanı anlamına gələn bir şeydir. Bunun 2018-ci ilə qədərki təcrübəsi var. Belə bir təcrübəyə yenidən qayıdılma­sı kimə sərf edir?

Əvəz CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”