HÜSEYNQULU SARABSKİ – 145

Yazın ilk ayı Azərbaycanın teatr həyatında əlamətdar hadisələrlə zəngindir. Artıq 11 ildir ki, martın 10-da ölkəmizda Milli Teatr Günü qeyd edilir. 27 Mart Beynəlxalq Teatr Gününün təsis olunmasından isə 63 il keçir. Bu yaz görkəmli aktyor, opera müğənnisi, pedaqoq, rejissor, dramaturq, Xalq artisti Hüseynqulu Sarabskinin anadan olmasının 145 illiyi ilə də əlamətdardır. 

Səhnəmizin ilk Məcnunu olmuş Hü­seynqulu Sarabski 1879-cu il martın 20-də Bakıda dünyaya göz açıb. Azər­baycan peşəkar milli teatr sənətinin inkişafında böyük xidmətləri olmuş bu görkəmli sənətkarın adı mədəniyyət ta­riximizə qızıl hərflərlə həkk edilib. İstər opera, istərsə də dramatik teatr səhnələ­rində müğənni və aktyor kimi onun yarat­dığı obrazlar uzun illər tamaşaçıları valeh edib.

Hüseynqulu Sarabski teatrda ilk addımlarını 1902-ci ildə dramaturq və ictimai xadim Nəriman Nərimanovun təşkil etdiyi “Müsəlman dram cəmiyyə­ti”ndə atıb. Bununla yanaşı o, “Nicat”, “Səfa” mədəni-maarif cəmiyyətlərinin dram dəstələrində, “Müsəlman artistlə­ri ittifaqı”nda dramatik aktyor kimi çıxış edərək, əsl sənət məktəbi keçib. Böyük istedad sahibi olmuş Sarabski istər milli, istərsə də xarici dramaturqların əsərləri əsasında hazırlanan tamaşalarda oyna­dığı saysız-hesabsız dramatik obrazları böyük ustalıqla yaradıb.

Kiçik bir təsadüf Hüseynqulu Sarabs-kinin istedadının yeni ampluada nüma­yiş etdirilməsinə gətirib çıxarıb. Belə ki, onun Henrix Heynenin “Əl-Mənsur” pye­sində ərəb rolunda çıxışı zamanı oxu­duğu “Hicaz” muğamı tamaşanı izləyən Üzeyir Hacıbəylini təsirləndirib. Bəstəkar yenicə üzərində işləməyə başladığı “Leyli və Məcnun” muğam operasında Məcnun rolunu oynamağa məhz H.Sarabskinin layiq olduğu qənaətinə gəlib. Bu hadisə dram aktyorunun taleyində yeni mər­hələyə keçidin başlanğıcını qoyub.

Beləliklə, Azərbaycan xalq musiqisi­nin, muğamların mükəmməl bilicisi kimi diqqəti cəlb edən Hüseynqulu Sarabski “Leyli və Məcnun”da Məcnunun ilk və əvəzedilməz ifaçısı kimi məşhurlaşıb. O, həmin rolu məharətlə ifa etdiyinə görə adına “səhnəmizin Məcnunu”, “opera­mızın yaraşığı” kimi titullar qoşulub. Ak­tyor bu obrazı hər dəfə böyük həvəs və şövqlə oynayıb və tamaşaçıların dərin rəğbətini qazanıb. 

Məhz Məcnun rolunun ifasından son­ra Hüseynqulu Sarabski haqqında dövri mətbuatda çox sayda müsbət rəylər dərc olunmağa başlayır. Bu rəylərdə akt­yor-müğənninin parlaq sənəti, məftunedi­ci səsi və səhnə istedadının ilk Azərbay­can milli operasının uğur qazanmasında mühüm rol oynadığı göstərilir.

Məsələn, 1914-cü ildə tənqidçi-alim Əziz Şərif istedadlı sənətkarın ifasını belə dəyərləndirirdi: “H.Sarabski öz ro­lunu böyük ustalıqla oynayır. O, həqiqi mənada Məcnun obrazını səhnədə can­landırır... Sarabski bütün səhnələri yaxşı, olduqca yaxşı ifa edir. Son səhnədə o, Məcnunun ölümünü elə təbii oynayır ki, sanki səhnədə ölüm ayağında artist yox, həqiqətən də, ağlını itirmiş Məcnundur. Onun ikinci səhnədə söylədiyi məntiqsiz və həyəcanlı sözlər və divanəlik, üçüncü səhnədə dağlarda yaşaması, ağlını itirən təki şikayətli ağısı – bütün bunlar dərin­dən düşünülmüş və virtuoz ifa olunan səhnələrdir”.

Hüseynqulu Sarabskinin yaratdığı Məcnun obrazı onun sənətini davam et­dirənlər üçün də bir örnək olmuşdur. Dahi Üzeyir Hacıbəylinin sözləri ilə desək, “Aktyorluq dərsi oxumamış, obraz ya­ratmaq sənətini keçməmiş, məktəb və darülfünun bitirməmiş olan Hüseynqulu Sarabski olduqca çətin və mürəkkəb bir faciə təmsil edən Məcnun obrazını ya­ratmaq sahəsində öz-özündən elə bir məharət göstərdi ki, sair artistlər üçün bir nümunə, tam bir məktəb oldu”.

Təsadüfi deyil ki, Hüseynqulu Sarabs-kinin məhz belə yüksək peşəkarlıqla ifa etdiyi Məcnun rolu tamaşaçı tərəfindən sevilərək, uzun müddət yaddaşlara həkk edilib. Opera sənətində qazandığı böyük uğur və şöhrət ona bu yolda daha yük­sək nailiyyətlər qazanmağa imkan verib. Bunun davamı olaraq, dahi Üzeyir Ha­cıbəyli ilə Hüseynqulu Sarabski arasında yaradıcılıq birliyi dərinləşib. Belə ki, bu qarşılıqlı əlaqə və yaradıcı əməkdaşlıq nəticəsində bir-birinin ardınca Üzeyir bə­yin yazdığı “Şah Abbas və Xurşud banu”, “Əsli və Kərəm”, “Rüstəm və Zöhrab”, “Şeyx Sənan”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan”, “Ər və arvad” və digər muğam operalarında və musiqili komedi­yalarında Hüseynqulu Sarabskinin ifası püxtələşir və sanki onların əsas “aparıcı” və mərkəzi “obraz”ına çevrilib. 

“Hüseynqulu Sarabskinin iştirakı ilə” yazılmış afişalarda və anonslarda bu tamaşaların təkcə Bakıda deyil, Azər­baycanın müxtəlif guşələrində, eləcə də Tehranda, Tiflisdə, Dərbənddə, Moskva­da və digər şəhərlərdə də nümayiş etdiril­diyi məlum olur. Harada çıxış etməsindən asılı olmayaraq, Hüseynqulu Sarabskinin yüksək səhnə oyunu, məharətli muğam ifası o dövrdə milli opera teatrında “mis­li-bərabəri olmayan” bir sənətkar olduğu­nu sübut edib.

Hüseynqulu Sarabskinin 1919-cu il martın 4-də Azərbaycan muğam opera­larının inkişafında ilk mühüm mərhələni tamamlayan M.Maqomayevin “Şah İs­mayıl” operasının premyerasında baş rolda çıxışı, xüsusilə, əlamətdar olub. Burada o, tarixi şəxsiyyət və şair Şah İsmayıl Xətainin bədii obrazını yüksək aktyorluq bacarığı və virtuoz vokal ifası ilə nümayiş etdirə bilib. Operada aktyor həm muğam parçalarını, həm də ariya və duetləri böyük ustalıqla və özünəməxsus həssaslıqla ifa etdiyinə görə böyük tama­şaçı rəğbəti qazanıb.

Diqqətəlayiq haldır ki, Sarabski opera teatrında təkcə ifaçılıq qabiliyyətini deyil, həm də rejissorluq bacarığını göstərib. Bu da onun yaradıcılıq fəaliyyətinin va­cib aspektlərindən biridir. Bizə məlum olan mənbələrə görə, o, həm opera, həm də dramatik tamaşaların rejissoru olub. Xüsusilə, onun M.Maqomayevlə birgə 1914-cü ildə təşkil etdiyi “Müsəlman ope­ra truppası”nda rejissorluq fəaliyyəti bir sıra opera və musiqili komediyaların səh­nələşdirilməsinə gətirib çıxarıb. İlk dəfə olaraq bu opera truppasında H.Sarabski­nin rəhbərliyi altında A.Rubinşteynin “Su­lamif” operasının dilimizə təcümə oluna­raq ifa edilməsi Azərbaycan opera sənəti tarixində əlamətdar hadisəyə çevrilib. Bu, artıq şərq üslublu muğam opera ifaçıla­rının klassik Avropa tipli opera əsərlərini də ifa etməyə hazır olduqlarını göstərib. Əlbəttə, az bir vaxt ərzində belə bir cid­di addımın atılması Azərbaycan musiqili teatrı üçün mühüm tarixi irəliləyiş idi. Bu işdə Hüseynqulu Sarabskinin də əməyi danılmazdır.

XX əsrin 20–30-cu illəri Azərbaycan milli opera teatrının ən çətin, mürəkkəb və mövcudluğu üçün təhlükəli bir dövrü idi. Azərbaycan-türk operasının gələcək taleyi, yaşayıb-yaşamaması uğrunda ge­dən çox ciddi mübarizədə Hüseynqulu Sarabski öz məsləkdaşları – Ü.Hacıbəy­li, M.Maqomayev və başqaları ilə birlik­də qəti mövqeyini bildirməkdən çəkin­məyərək, əsl vətəndaş kimi çıxış edib. Bu zaman o, bütün çətinliklərə və təqiblərə baxmayaraq, əvvəllər olduğu kimi, yenə də öz sevimli obrazlarını məsuliyyətlə ifa etməkdə, Azərbaycanda Avropa tipli ope­ra sənətinin formalaşdığı zamanda belə öz milli musiqi koloritini, ümumavropa üslubundan fərqli milli üslubunu qoruyub saxlamaqda inadlı idi. 

Ömrünün sonunadək Hüseynqulu Sarabski Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının ən öndə gedən aktyorla­rından biri kimi fəaliyyət göstərib. Onun yaratdığı ənənə müasir dövrədək muğam opera ifaçıları tərəfindən uğurla davam etdirilir. Bu gün Hüseynqulu Sarabskinin 145 illiyi qeyd olunduğu bir dövrdə onun musiqili teatr səhnəsində açdığı çığırlar aydın istiqamət almış geniş magistral yola çevrilib. 

Sarabski sənətinin tədqiqatçısı və onun müasiri olan Qubad Qasımovun hələ 1928-ci ildə aktyorun səhnə fəaliy­yətinin 20 illik yubeliyi ərəfəsində yaz­dığı bu fikir bu gün də öz aktuallığını itirməyib: “Hüseynqulu Sarabskinin 20 illik yubileyi – türk səhnəsinin yubileyidir, türk incəsənətinin fəxridir”. Həqiqətən, bu gün də biz H.Sarabskinin 145 illiyini qeyd etməklə deyə bilərik ki, bu, təkcə onun deyil, həmçinin, təməlini qoyduğu Azərbaycan musiqili teatrının, milli opera sənətinin təntənəsidir. 

İnamla vurğulayaq ki, “universal is­tedad” sahibi olan Hüseynqulu Sarabs­ki əsl teatr fədaisi idi. Teatra vurğunluq onu bu sənət ocağına bütün varlığı ilə bağlayıb. Onun ömrünün sonunadək bu sənət məbədində fəaliyyət göstərməsi bilik, qabiliyyət və bacarığını gənclərə öyrətməsi dövlətimiz tərəfindən layiqin­cə dəyərləndirilib. Hüseynqulu Sarabs­kinin sənəti bizim milli sərvətimiz, mə­dəni irsimizin parlaq səhifəsi kimi daim yaşayacaq və gələcək nəsillər üçün də bir örnək olacaq. 

Gülüstan ƏLİYEVA,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru