Bizim kinonun tarixi və əldə etdiyi nailiyyət milli sərvətimizdir, mədəni sərvətimizdir və bunu qorumalıyıq.

Heydər ƏLİYEV, 
ümummilli lider

Kino insanların dünyagörüşünü formalaşdıran, tariximizi yaşadan, həyatımızın bütün sahələrinə nüfuz edən ideoloji silahdır. Azərbaycanda kinonun təməli 1898-ci ildə qoyulmuşdur. Polyak əsilli, Xarkovda doğulub böyümüş, 30 ilə yaxın Bakıda yaşayıb yaradıcılıqla məşğul olmuş, fotoqraf və kinooperator Aleksandr Mişon həmin il avqustun 2-də Vasili Byetskinin teatr-sirkində Bakı həyatından çəkdiyi bir neçə kinosüjeti tamaşaçılar qarşısında nümayiş etdirdi. 1915-ci ildə Bakıda fəaliyyət göstərən “Filla” Səhmdar Cəmiyyətinin təşəbbüsü və milyonçularımızın maliyyə dəstəyi ilə rejissor Boris Svetlov Azərbaycan yazıçısı İbrahim bəy Musabəyovun “Neft və milyonlar səltənətində” povesti əsasında eyniadlı ikiseriyalı bədii filmi ekranlaşdırdı. Həmin cəmiyyətin xətti ilə daha bir neçə səssiz bədii film, o cümlədən “Arşın mal alan” (1916) lentə alındı. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti döv­ründə dövlət quruculuğu ilə yanaşı, mə­dəniyyət və incəsənətin dirçəlişində də yeni dövr başlandı. Bu illərdə mövcud kommersiya kinostudiyalarının işinə təkan verildi. Xüsusilə əyalətlərdə mə­dəniyyətin yüksəlişinə dəqqət artırıldı. Mətbuatda teatr və kinoya aid vaxtaşırı məlumatlar verildi. Hökumətin xüsusi sərəncamı ilə dövlət teatrı yaradıldı, o dövrə qədər fəaliyyət göstərən profes­sional teatr və kino işçiləri dövlətin hi­mayəsinə götürüldülər. Kinoteatrlarda Azərbaycan milli ordusunun yaradılma­sını və sərhədlərimizin bütövlüyünün qorunub saxlanmasını, hökumətin quru­culuq işlərini əks etdirən xronikal kadrların nümayişi geniş vüsət aldı.

1919-cu il mayın 28-də müstəqil­lik əldə etmiş Azərbaycan Demokratik Respublikasının istiqlaliyyətinin təntənə ilə bayram edilməsi lentə alındı. “Azər­baycanın müstəqilliyinin ildönümü mü­nasibətilə təntənə” tammetrajlı sənəd­li filmi həmin il iyunun 13-də şəhərin “Ekspress” və “Rekord” kinoteatrlarında proqramdan əlavə nümayiş etdirildi. 

Lakin 1920-ci il aprelin 28-də Azər­baycanda sovet hakimiyyəti quruldu və uğurlu, böyük tədbirlərin üzərindən qara xətt çəkildi. Ölkəmizdə kinematoqraf tamamilə başqa bir istiqamət götürdü. Kino yeni yaradılan bolşevik hökuməti­nin əlində güclü təbliğat alətinə çevrildi, ilk gündən yeni ideologiyaya xidmət et­məyə başladı. Azərbaycan Xalq Komis­sarları Sovetinin 5 mart 1923-cü il tarixli dekreti ilə Foto-Kino İdarəsi əsasında Mərkəzi Dövlət Kino Müəssisəsi – Xalq Maarif Komissarlığının Azərbaycan Fo­to-Kino İdarəsi (AFKİ) yaradıldı. Mədə­niyyət xadimi Hənifə Terequlov AFKİ-nin rəisi təyin olundu.

Bakıdakı Şərq xalqları küçəsi (indi­ki Azadlıq prospekti) ilə Birja küçələri­nin (indiki Ü.Hacıbəyli küçəsi) kəsişdiyi yerdə inqilabdan əvvəl cah-cəlallı “Re­nessans” restoranı, mağazaların anbar binaları AFKİ-nin sərəncamına verildi. Bina kinofabrikə uyğun şəkildə dəyiş­dirildi. Restoranın zalı xeyli genişləndi­rilərək, kinopavilyona çevrildi, həyətdə kinoplyonka emalı üzrə sex və başqa yardımçı binalar inşa edildi. İkinci ki­nopavilyonun tikintisi 1928-ci ildə başa çatdı. Moskva və Petroqraddan kinoaparatlar, müxtəlif kino avadanlıqları və kimyəvi maddələr gətirildi.

Sonra Azərbaycan hökumətinin qə­rarı ilə AFKİ yenidən təşkil olundu. Artıq xərcləri azaltmaq və AFKİ-nin idarəçili­yini təkmilləşdirmək məqsədilə 1926-cı ildə AFKİ I Dövlət Kinofabriki ilə birləş­dirildi. 

1923–1926-cı illərdə kinostudiya AFKİ-nin I Dövlət Kinofabriki, sonralar “Azdövlətkino” (14 fevral 1926–1930), “Azərkino” (1930–1931), “Azərfilm” (1932–1933), “Azdövlətkinosənaye” (1934–1935), “Azərfilm” (1935–1938), Bakı kinostudiyası (1939–1958), “Azər­baycanfilm” kinostudiyası (1958) ad­landırılmışdır. 1959-cu ildə kinostudi­yaya Cəfər Cabbarlının adı verilmişdir. 1980-ci il aprelin 30-da kinostudiyanın həyətində böyük dramaturqun abidəsi qoyulmuşdur.

Milli rejissor və aktyor kadrları hazır­lamaq üçün 1925-ci ildə kinofabrik nəz­dində 2 illik kino sənətinin əsasları üzrə kurslar təşkil olunmuş, bu kurslarda Cəfər Cabbarlı, Abbas Mirzə Şərifzadə (o, həm də studiyada aktyor sənətkarlı­ğından dərs deyirdi – A.K.), Mikayıl Mi­kayılov, Ağarza Quliyev, Rza Təhmasib, Mustafa Mərdanov, Əsəd Tahirov, R.Cavadzadə, H.Həsənov, A.Təhmasib, Y.Kolotova, Ruqiyyə xanım və başqaları kino sənətinin əsaslarını öyrənmişlər. Kursun proqramına plastika, ritm, akro­batika, çəkiliş texnikası, jest və mimi­ka texnikası, ssenari yaradıcılığı, kino tarixi, məşhur filmlərin təhlili və s. fən­lər daxil idi. Moskva və Leninqraddan dəvət olunmuş kino mütəxəssislərindən V.Sladkopevtoev, M.Kirilmov, S.Troptik, A.Ardatov, A.Yalaboj, Raymeek, Berko­vski və b. dərs deyirdi. 

I Dövlət Kinofabrikinin yarandığı vaxtdan onun taleyi yuxarıda adlarını çəkdiyimiz, əlavə olaraq Ələsgər Ələk­bərov, Mirzağa Əliyev, Möhsün Sənani, Ağasadıq Gəraybəyli, Əzizə Məmmə­dova, Sona Hacıyeva, Mərziyə Davudo­va, Məmmədağa Əlili, Lətif Səfərov və digər incəsənət xadimləri ilə sıx bağlı olmuşdur.

Sonrakı illərdə C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ki­nematoqrafçıların yeni dəstəsi – Hü­seyn Seyidzadə, Əlisəttar Atakişiyev, Tofiq Tağızadə, Həsən Seyidbəyli, İsa Hüseynov, Muxtar Dadaşov, Rasim Ocaqov, Valeri Kərimov, Məmmədağa Hüseynov, Elbəy Rzaquliyev, Arif Nəri­manbəyov, Niyazi Bədəlov, Səməd Mər­danov və bir çox başqaları işləmiş, milli kinomuzun inkişafında böyük əmək sərf etmişlər.

Bu gün yaşlı sənətkarlarla birgə gənclər də, o cümlədən Oktay Mir Qa­sım, Anar, Vaqif Mustafayev, Ayaz Sa­layev, Elçin Musaoğlu, Rafiq Quliyev, İlqar Nəcəf, Rövşən İsax, Mirbala Sə­limli, Kənan M.M., Samir Kərimoğlu, Ülviyyə Könül, Sahin Qəhrəman, Fariz Əhmədov, İlqar Safat, Emil Quliyev və b. kinomuzda uğurla çalışırlar.

Kinostudiyanın ilk bədii filmi “Qız qalası” kinodramıdır (1924). Bundan sonra burada “Bismillah”, “Sevil”, “Lətif”, “Almaz”. “İsmət”, səssiz, “Mavi dənizin sahilində” (ilk səsli Azərbaycan filmi), “Kəndlilər”, “Arşın mal alan”, “Bəxtiyar”, “O olmasın, bu olsun”, “Uzaq sahillər­də”, “Ögey ana”, “Telefonçu qız”, “Bir cənub şəhərində”, “İstintaq”, “Nəsimi”, “Babək”, “Dəli Kür”, ümumiyyətlə, 500-dən artıq bədii, 2500-ə qədər xroni­kal-sənədli, elmi-kütləvi film istehsal olunmuşdur. Filmlərin bəziləri SSRİ və Azərbaycan Dövlət mükafatlarına layiq görülmüş, bir çoxu Respublika, Ümumittifaq, Beynəlxalq kinofestivallarında la­yiqli qiymət almışdır. 

Kinostudiya 1965-ci ildə Tbilisi pros­pektindəki (indiki Moskva prospekti) yeni binaya köçmüşdür. Studiya rəngli və ağ-qara filmlər istehsal etmək üçün yeni kinotexnika avadanlığı ilə təchiz olunmuşdur. Kinoplyonka emal edən sex kiçik surətköçürmə fabrikinin işini görür. Bu sex istehsal edilən və dublyaj olunan bütün filmlərin surətlərinin hazır­lanmasını respublika kinoprokatı üçün təmin edirdi. Kinostudiyada hər il 80-ə qədər xarici film Azərbaycan dilinə dub­lyaj olunurdu. 

Böyük filmlərin çəkilişi üçün 2 pavil­yon, səs və işıq texnikası sexləri ton-atelye, montaj sexi vardır.

“Azərbaycanfilm” müxtəlif illərdə SSRİ və xarici ölkə studiyaları ilə müş­tərək filmlər, o cümlədən, “Mavi dənizin sahilində”, “Bir məhəllədən iki nəfər”, “Səmən küləyi”, “Babək”, “Nizami”, “Gəmi saatının sirri”, “Park”, “?” “Qətl­dən yeddi gün sonra” və s. kino əsərlə­rini lentə almışdır.

80-ci illərin sonunda ölkənin icti­mai-siyasi həyatında baş verən çax­naşma və təlatümlər, keçid dövrü kino istehsalatından da təsirsiz ötüşmədi. Nəticədə kinostudiyada geriləmə, isteh­salatın seyrəlməsi müşahidə edilməyə başlandı. 

Ümummilli lider Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdandan sonra ki­nostudiyanın həyatında müəyyən key­fiyyət dəyişiklikləri baş verdi. Kinostudi­yanın 4,5 milyard manat (köhnə pulla) borcu var idi. Bu borclar aradan götü­rüldü. 1993-1996-cı illərdə istehsala bu­raxılan və sonradan illərlə yarımçıq qa­lan “Yuxu”, “Güllələnmə təxirə salınır”, “Hacı Qara”, “Ovsunçu” bədii filmləri çəkilib ekranlara çıxarıldı.

90-cı illərdə və sonralar çəkilən film­lərdə kinematoqrafçılar kinonu bütün­lüklə real həyata yaxınlaşdıra bildilər, filmlərdə uydurulma kino qəhrəmanları canlı insanlarla əvəz olundu. Bolşe­viklərin ədəbiyyat və incəsənətimizin, o cümlədən kino sənətinin başı üzə­rində daim hazır vəziyyətdə saxladıq­ları demokl qılıncı, yəni yalançı sovet ideologiyası həmişəlik arxivə verildi. “Qətl günü”, “Haray”, “Fəryad”, “Ümid”, “Ləqəbi “UKA”dır”, “Ailə”, “Qara qutu”, “Sahə”, “Yaddaş”, “Dolu”, “Qanlı Yan­var”, “Mən evə qayıdıram”, “Əlvida, cə­nub şəhəri”, “Xoca”, “Son nəfəsədək”, “Biz qayıdacağıq”, “Hökmdarın taleyi”, “Seçilən”, “Cavad xan” və s. bədii film­lərdə ideoloji kinonun qəhrəmanlarını artıq görmüşük. 

Kinostudiyanın rəhbərliyi xarici mütəxəssislərlə peşəkar görüşlər təşkil edir, xarici filmlərlə birgə filmlərin çəkil­məsi, beynəlxalq film festivallarının təş­kilatçıları ilə işgüzar müzakirələr aparır­lar. Bu gün həyata keçirilən hər bir yeni ideya və layihə sabahla dünən arasında körpü deməkdir. 

C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının fədakar kollektivi yeni ideyalarla fəaliyət göstərir və sabaha inamla baxır.

Aydın KAZIMZADƏ, 
Əməkdar incəsənət xadimi, kino tədqiqatçısı