Köhnə, istifadəyə yararsız avtomobillər getdikcə müasirləşən yollarımızın estetik görünüşünə xələl gətirməklə yanaşı, ekoloji tarazlığın pozulmasına, eləcə də yol-nəqliyyat hadisələrinin artmasına səbəb olur. Son araşdırmalara görə, Azərbaycanda istismar olunan avtomobillərin 80 faizindən çoxunun istehsal tarixi 10 ili ötüb. Hətta bu gün ölkənin avtomobil yollarında ötən əsrin 70-80-ci illərində istehsal olunmuş nəqliyyat vasitələrinə də rast gəlmək mümkündür. Bütövlükdə isə, hazırda Azərbaycanda hər 20 avtomobildən biri həddindən artıq köhnəldiyindən istismara yararsız hesab olunur. 

Yeri gəlmişkən, 2016-cı ildə Paris İqlim Sazişinə qoşulan Azərbaycan Res­publikası 2030-cu ilə qədər istixana qaz­larının emissiyalarının səviyyəsinin 35 faiz azaldılmasını qarşıya mühüm hədəf kimi qoyub. Bu məqsədə çatmağın yol­larından biri isə, heç şübhəsiz, ölkənin nəqliyyat parkının yenilənməsi, ekoloji cəhətdən təmiz avtomobillərin sayının artırılmasına nail olmaqdan ibarətdir. Bundan əlavə, “Azərbaycan Respublika­sının 2022-2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”nda istismarı ekoloji cəhətdən zərərli sayılan fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş nəqliyyat vasitələ­rinin idxalının və istifadəsinin məhdud­laşdırılmasına dair tədbirlərin görülməsi qeyd olunur. Bu baxımdan ölkəmizdə köhnə avtomobillərin utilizasiyası da xü­susi aktuallıq kəsb edir. 

Artıq Azərbaycanda köhnə, istismara yararsız nəqliyyat vasitələrinin utiliza­siyası ilə bağlı şərtlər müəyyən edilib. Həmin şərtlər Milli Məclisin dünən keçi­rilən iclasında təsdiqlənmiş “İstehsalat və məişət tullantıları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda edilən dəyi­şiklikdə əksini tapıb. Dəyişikliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilən və istehsal-buraxılış vaxtından 4 il keçən minik avtomobillə­rinin (raritet minik avtomobilləri və göm­rük ərazisinə müvəqqəti gətirilən minik avtomobilləri istisna olmaqla) gömrük rəsmiləşdirilməsi, həmçinin nəqliyyat vasitələrinin dövlət texniki baxışından keçirilməsi zamanı nəqliyyat vasitələri­nin utilizasiyası fonduna utilizasiya haqqı ödənilir. Minik avtomobillərinin gömrük ərazisinə gətirilməsinə görə utilizasiya haqqının bəyannaməçilər tərəfındən ödənilməsi gömrük orqanları tərəfindən təmin edilir. 

Dövlət texniki baxışı üzrə utilizasiya haqqı isə nəqliyyat vasitəsi “Yol hərəkəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qa­nununun 30-cu maddəsinin VI hissəsin­də nəzərdə tutulan müddətlərdə texniki baxışa faktiki təqdim olunan vaxt ödənilir.

Dəyişikliyə görə, utilizasiya haqqının məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanı­nın müəyyən etdiyi orqan (qurum) tərə­findən nəqliyyat vasitəsinin istehsal-bu­raxılış ili üzrə müəyyən edilir.

Nəqliyyat vasitələrinin utilizasiyası fəaliyyətini bu Qanunun 14-4-cü və 14-5-ci maddələrində nəzərdə tutulan reyestr­də qeydiyyata alınmış şəxslər, yəni uti­lizatorlar və digər şəxslər həyata keçirə bilər.

Utilizasiyaya verilmiş nəqliyyat va­sitələri ilə bağlı bu Qanunun 14-7-ci və 14-8-ci maddələrinin tələbləri nəzərə alınmaqla, utilizatorlar tərəfindən özündə güzəştin məbləğini və birdəfəlik ödənişin həcmini əks etdirən təsdiqedici sənəd ve­rilir. Utilizatorlar tərəfindən nəqliyyat va­sitələrinin utilizasiyaya qəbulu növbəlilik qaydasında və ödənişsiz həyata keçirilir.

Yeni istehsal olunmuş yerli nəqliyyat vasitələri təsdiqedici sənəd təhvil veril­məklə satın alındıqda nəqliyyat vasitələ­rinin satıcıları tərəfindən güzəşt tətbiq edilir. Güzəştin məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qu­rum tərəfindən müəyyən edilir. 

Qeyd edək ki, köhnə avtomobillərin utilizasiyası ilə bağlı şərtlər 2024-cü il sentyabrın 1-dən qüvvəyə minəcək. Bu isə o deməkdir ki, gələn ildən etibarən ölkəmizin nəqliyyat parkı köhnə avtomo­billərdən tədricən xilas olmağa başlaya­caq.

Eldəniz CƏFƏROV,
avtomobil nəqliyyatı üzrə ekspert

Qanuna edilən dəyişiklikdən gö­ründüyü kimi, utilizasiya haqqı yeni avtomobillərə aid deyil. Bu, əsasən, is­tehsal tarixi 4 ildən artıq olan avtomo­billərə şamil edilir. Burda bir məqam da diqqəti cəlb edir ki, utilizasiya haqqı utilizasiya fondu üçün yığılır. Yaxın vaxtlarda sözügedən fond təşkil olunaraq onun tərkibi, nizamnaməsi təsdiq edilməlidir ki, utilizasiya haqqı­nı toplamaq mümkün olsun. Həm də fondun bir statusu, hansı formada fəaliyyət göstərəcəyi, yığılan vəsaitlə­rin hansı istiqamətdə xərclənəcəyi də müəyyən olunmalıdır. 

Düşünürəm ki, bütün bu proses­lərlə yanaşı, ölkəmizdə utilizasiya sənayesi də yaradılacaq. Utilizasiya proqramı Azərbaycan Respublikasın­da sosial-iqtisadi inkişafa dair strate­giya çərçivəsində həyata keçiriləcək. Bu isə 2022-2026-cı illəri əhatə edir. Bəzən vətəndaşlarda çaşqınlıq ya­ranır ki, artıq dəyişikliklər təsdiqlənən kimi dərhal utilizasiya prosesinə baş­lanılacaq. Amma bu belə deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, proses fondun təşkili, utilizasiya sənayesinin yaradılmasın­dan sonra həyata keçiriləcək.

Dövlət utilizasiya layihəsinin hə­yata keçirilməsinə biznesi də cəlb edəcək. Yəni, biznes avtomobillə­rin utilizasiyasını həyata keçirən bir qurum kimi iştirak edəcək. Bundan əlavə, dövlət ölkəmizdə rəsmi diler və distibutorlar tərəfindən avtomobi­lini könüllü olaraq utilizasiyaya verən vətəndaşlar üçün müəyyən endirim­lərin də alınmasını qarşıya məcburi şəkildə qoyur. Belə ki, diler və distibu­torlar avtomobilini utilizasiyaya verən vətəndaşa yeni avtomobil alarkən en­dirim etməlidir. Buna əməl etməyənlər isə cərimələnəcəklər. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, dəyişikliklərdə avtomobil almaq istəyən vətəndaşa distibutor tərəfindən ediləcək güzəştin və endirimin məbləği və faizi göstəril­mir. Biz təklif edərdik ki, ölkəyə idxal olunan yeni avtomobillər (mühərrik həcmi 2 min kubsantimetrə qədər olan avtomobillər) gömrükdə əlavə dəyər vergisindən azad edilə və ya avtomobilin mühərrik həcminə görə alınan aksiz vergiləri ləğv oluna bilər. Bu da rəsmi dilerə bunun müqabilində yeni avtomobil almaq istəyən vətən­daşa həmin məbləğ dəyərində güzəşt etməyə imkan verəcək. Yəni dövlət yeni avtomobillərin idxalı zamanı öz payına düşən, ona gələn əlavə dəyər vergisindən imtina edir. Bunun müqa­bilində isə həmin o faiz ekvivalentində endirimi rəsmi diler vətəndaşa güzəş­tə gedir. 

Dünya ölkələrində utilizasiya pro­sesi fərqli şəkildə aparılır. Bəzi ölkələr­də avtomobil idxal olunan zaman uti­lizasiya haqqı tutulursa, digərlərində vətəndaş utilizasiya zamanı ödəniş edir. Azərbaycanda isə avtomobil ölkəyə idxal olunduqda və texniki baxışdan keçdikdə utilizasiya haqqı yığılacaq. Buna görə də vətəndaş avtomobilini utilizasiyaya göndərən zaman hər hansı vəsait ödəməyəcək.

Mirbağır YAQUBZADƏ, “Xalq qəzeti”