Azərbaycan kinosunun 125 yaşlı tarixinin səhifələrini vərəqləyərkən, burada yüzlərlə film və bu filmlərin yaradıcıları, eyni zamanda iştirakçısı və şahid olduğum çoxlu hadisələr gözlərim önündən gəlib keçir. 

2000-ci il dekabrın 18-də indiki Heydər Əliyev Sarayında keçirilən IV Beynəlxalq “Şərq-Qərb” Bakı kinofes­tivalının açılışı Azərbaycan kinosunun 100 illiyinə həsr olunmuşdu. Bu yubi­ley mərasimi kino işçilərinin həyatında ən əlamətdar və unudulmaz hadisəyə çevrildi. Həmin axşam ölkəmizin mə­dəni inkişafı sahəsində kinematoqraf­çıların xidmətləri və Bakıda çəkilmiş ki­nosujetlərin 1898-ci il avqustun 2-də ilk seansın həyata keçirildiyini nəzərə ala­raq həmin tarixin Azərbaycan kinosu günü elan edilməsi, 40-dan artıq kino işçisinə fəxri adların verilməsi haqqın­da Prezident Heydər Əliyevin imzala­dığı sərəncam oxundu. Beləliklə, yeni tarix ikinci dəfə öz təsdiqini tapdı.

İkinci dəfə ona görə deyirəm ki, sovet dövründə bütün milli respublika­larda sovet kinosu günü kinematoqra­fiya sahəsində uzun illər əsas bayram kimi qeyd olunurdu. Yəni 1919-cu il avqustun 27-də sovet hökumətinin başçısı V. Lenin tərəfindən imzalanmış XKC-nin Dekreti ilə RSFSR-in bütün fotoqrafiya və kinematoqrafiya ticarəti və sənayesi milliləşdirilərək maarifçi­lik üzrə xalq komissarlığının ixtiyarına keçmişdi. Bu əsasən, sovetlər ölkə­sində, o cümlədən Azərbaycanda hər il avqustun 27-də sovet kinosu, həm də milli kino günü kimi bayram edilirdi. Halbuki Bakıda çəkilmiş ilk tammetrajlı bədii film–ikiseriyalı “Neft və milyonlar səltənətində” 1916-cı ildə ekranlarda nümayiş edilmişdir. “Arşın mal alan” ki­nokomediyası isə 1916-cı ildə istehsal olunmuşdur. Bundan başqa, bir neçə qısametrajlı bədii film yaradılmışdır... Buna baxmayaraq, ilk filmin nə 25, nə də 50 illik yubileyləri respublikamızda keçirilməmişdir.

Mən Heydər Əliyev Sarayında ke­çirilən bu bənzərsiz mənzərəni– “Şərq-Qərb” festivalının açılışını seyr edərkən özümdən asılı olmayaraq xəyalən 70-ci illərə qayıdır, bu möhtəşəm sarayda keçirilən Azərbaycan kinosunun 60 illik (köhnə tarixlə–A. K.) yubileyini xatırla­yırdım... 

1976-cı ilin mart ayı idi. “Neft və milyonlar səltənətində” bədii filminin ekranlara çıxarılmasının 60 illiyinə cəmi iki ay qalırdı. Yubileylə bağlı Azər­baycan Dövlət Kinematoqrafiya Ko­mitəsinin sədri Məmməd Qurbanovun otağında iclas keçirildi. İclasda kinostu­diyanın direktoru C.Əlibəyov, Kinema­toqraflar İttifaqının sədri H. Seyidbəyli, Azərbaycan EA kino şöbəsinin əmək­daşı H. Sadixov və bu sətirlərin müəllifi iştirak edirdi. M. Qurbanov məsələdən hali olan kimi təklifimizi bəyəndi və elə bizim yanımızda Moskvaya, SSRİ Dövlətkinonun sədrinə zəng vurdu. Burada qaldırılan məsələ ilə bağlı ona məlumat verdi. Cavabında nə eşitdisə, Məmməd müəllim bərk tutuldu, “sağ ol” deyib dəstəyi yerə qoydu. Həsən müəl­lim sədrin qanının qaraldığını görüb səbəbini soruşdu. Sədr təmkinlə cavab verdi: “Qəribədir, mən tədbir haqqında etika xatirinə məlumat verirəm, o isə istehza ilə məndən soruşur ki, məgər Azərbaycan kinosunun tarixi Rusiya ki­nosundan böyükdür?” Sonra sədr inam və qətiyyətlə dedi: “Ümid qaldı dövlə­timizin başçısına. Əminəm ki, Heydər Əliyev təşəbbüsümüzü bəyənəcək. Onun mədəniyyətimizə, incəsənət xa­dimlərinə göstərdiyi qayğı gözümüzün qabağındadır”.

Yubileyin keçirilməsi ilə bağlı Mərkəzi Komitəyə göndərilən məktub milli kinomuzun yubileyinin keçirilməsi üzrə görüləcək böyük işlərin əsasını qoydu. Kino Komitəsinin sədri ilə söh­bətimizdən bir neçə ay keçmişdi ki, o, bizi yenidən yanına çağırıb dedi: “Sizə şad xəbər vermək istəyirəm. Biz milli kinomuzun 60 illik yubileyini dövlət sə­viyyəsində, Heydər Əliyevin iştirakı ilə keçirəcəyik. 

Azərbaycan kinosunun 60 illik yu­bileyinin keçirildiyi gün bütün bu kino bayramı tədbirlərinin apofeozu oldu. Kino bayramına Moskva və Leninqrad­dan, müttəfiq respublikalardan çox­lu qonaqlar dəvət olunmuşdu. Rəsmi hissədən sonra, tənəffüs vaxtı Mos­kvadan gəlmiş tanınmış kinematoq­rafçıların nümayəndələri ilə Sarayın foyesində bizim hazırladığımız sərgiyə baxıb söhbət edərkən qonaqlardan biri heyranlığını gizləyə bilməyib, M. Qurbanova dedi: “Hə, bugünkü yubi­ley mərasimi iştirakçıların xatirindən uzun zaman silinməyəcəkdir. Əlbəttə, Heydər Əliyev kimi dövlət başçısı olan respublikada sənətin də, sənətkarın da qədr-qiyməti biloinər”.

Məmməd müəllim cavabında dedi: “Tamamilə doğrudur, dövlətimizin baş­çısı bizimlə görüşü zamanı kinomuzun tarixi ilə bağlı tədqiqat işlərini davam etdirməyi biz kino işçiləri, bu sahədə çalışan alimlərimiz, mütəxəssislər qar­şısında bir vəzifə kimi qoydu. Onu da dedi ki, bir vaxt gələcək, Azərbaycan kinosunun yaranma tarixi ilə bağlı ye­ni-yeni faktlar tapılıb üzə çıxarılacaq”.

...İndi həmin tarixi hadisədən neçə onillər keçib. Buna baxmayaraq ümum­milli lider Heydər Əliyevin xeyir-duası və rəhbərliyi altında keçirilmiş milli ki­nomuzun 60 illik yubileyini Azərbaycan kino işçiləri bu gün də xoş təəssüratlar­la xatırlayırlar.

Nəhayət, 1998-ci il mayın 2-də Azərbaycan kinematoqrafının 100 illi­yinə və “Festivallar festivalı”nın açılı­şına həsr olunmuş təntənəli gecədən sonra ulu öndər mərasim iştirakçıları qarşısında çıxış edərkən dedi: “Bu gün biz bir kəşf etdik. Bu, həm Rüstəm İb­rahimbəyov üçündür, həm də onun həmkarları üçün, göstərdik ki, Azər­baycan kinosu 1898-ci ildən başlanır, onun yüz ili tamam olur...Bu, birincisi, Sizin bunu bilməməyiniz pisdir. Elə biz də 1916-cı ili başlanğıc ili hesab edirdik...Lakin Azərbaycan kinosunun stajını,– əgər belə demək olarsa, – on il, yaxud neçə il artırmaq ümumən heç də sadə bir məsələ deyildir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan sivilizasiya­lı olmuşdur, dünyada kino meydana çıxan kimi, o Azərbaycanda da peyda olmuşdur. Axı, az-az ölkə tapılar ki, Av­ropada kino banilərinin kino yaratdıq­ları həmin vaxtdan bu ölkələrdə kino həqiqətən mövcud olmağa başlasın. Buna görə də bugünkü festival hiss et­diyimiz bütün xoş, yaxşı hallarla yana­şı, məsələn, mənim üçün məhz bu kəşf ilə dəyərə malikdir–onun həm sübutu ilə, həm də nümayiş etdirilməsi ilə”.

Milli kinomuzun təəssübkeşi və ha­misi, ümummilli lider Heydər Əliyevin kino işçiləri ilə görüşündə vaxtilə dediyi sözlər bugünkü kimi yadımdadır: “Kino yaşayacaq, daha da inkişaf edəcəkdir. Siz kino sənəti adamları da hələ çox işlər görəcəksiniz. Elə düşünürəm ki, xalq sizdən çox şey gözləyir. Mən də”. 

Aydın KAZIMZADƏ,
Əməkdar incəsənət xadimi, kino tədqiqatçısı