V MƏQALƏ

Suallar

Milli ideyanın tarixi yaddaşı toplumun maraqlarına və bu aspektdə cəmiyyətin bütövlüyünə istiqamətləndirməsi mühüm məsələdir. Problemin fəlsəfi tərəfi tarixi dövrlərin yeniləşməsi fonunda mövcud kommunikasiya vasitələri, milli ideya çərçivəsində tarixi yaddaşın düzgün aktuallaşırılması ilə bağlıdır. Bunun üçün cəmiyyətdə əsas tarixi hadisələrə ortaq baxış formalaşdırılmalıdır.

Bunların diqqətli oxucu üçün hazırda Azərbaycan fəlsəfəsində, tarixşünaslığında, sosiologiyasında, filologiyasında, kulturologiyasında, folklorunda müşahidə edilən idraki proseslərlə sıx bağlılığı şübhə doğurmur. O cümlədən, “biz filan tarixi-siyasi şəxsiyyətimizi necə qiymətləndirməliyik?” sualına cavab çox aktualdır. İndi bir sıra baxış bucaqları mövcuddur və cəmiyyət ortaq bir yanaşmanı gözləyir. Bunun üzərində işləyirikmi? Məncə, işləmirik və bu da toplumun şüurunda qeyri-müəyyənlik yaradır.

Başqa bir nümunə. Hazırda Azərbaycanın tarixində büş vermiş müxtəlif hadisələrə yanaşmalarda fərqlər və bəzən təzadlar özünü göstərir. Hətta bəziləri öz ağıllarınca üstüörtülü suallarla Azərbaycanın türk kimliyinə şübhələr oyatmağa çalışırlar.

Əlbəttə, tarixi faktları təhrif etmək doğru deyildir. Lakin müasir mərhələdə qardaşı qardaşdan belə ayırmaq cəhdi hansı milliliyi ortaya qoyur? Vətən müharibəsində kimin kimin yanında olduğunu hərdənbir xatırlamaq faydalı olardı.

Bundan başqa, Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərinin ən yüksək zirvədə olduğu, “bir millət, iki dövlət” düşüncəsi ilə liderlərin fəaliyyət göstərdiyi bir zamanda, müəyyən faktları süni şişirdib cəmiyyətə təqdim edən tarixşünaslığın adı nədir və məqsəd nədən ibarətdir? Bu davranış kimin milli ideyasına xidmət edir?

Nə üçün ilk baxışdan fərqli nəzəri yanaşma təsiri bağışlayan bu kimi məqamları milli ideya kontekstində önəmli hesab edirik? Bunun çox sayda şüuri, təfəkkür və praktiki təsiri olan səbəbləri mövcuddur. Biz burada yalnız bir aspekt – milli ideya ilə milli ideologiyanın münasibətləri üzərində dayanacağıq.

Milli ideologiya

“İdeologiya” yunancadan tərcümədə “məna”, “təlim” anlamını verir. Onu “konseptual formalaşmış ideyalar sistemi” kimi tərif edirlər. Bu zaman xüsusi vurğulanır: ideologiya müxtəlif subyektlərin (millətlərin, cəmiyyətlərin, siyasi partiyaların və s.) maraqları, dünyagörüşü və ideallarını ifadə edir. Deməli, birincisi, hər bir ideologiya ideyalar sistemidir, baxışların məcmusudur, ikincisi, ideologiya bu keyfiyyətdə mücərrəd və ya neytral olmur – kimlərinsə maraqlarını ifadə edir! Bu “kimlər” qismində millət iştirak edirsə, ona “milli ideologiya” demək olar.

Belə alınır ki, ideologiyanın milliliyi onu təşkil edən ideyaların milliliyi ilə müəyyən olunur. O halda milli ideya milli ideologiyanın çox mühüm tərkib hissəsidir, lakin onu əvəz etmir. Milli ideya həmişə milli ideologiya çərçivəsində mövcud ola bilir və ona uyğun aktuallaşır. Eyni zamanda, milli ideologiya milli ideyada özünü təsdiq edir. Milli ideya reallaşırsa, bu, milli ideologiyanın zamanın tələblərinə uyğun olması əlamətlərindən biridir. Buna görədir ki, milli ideyanı fəlsəfi mənada milli ideologiyanı zamanın “nəbzini tutması” faktorlarından biri kimi də təsəvvür etmək olar.

Milli ideya milli ideologyanı stimullaşdırır, onun inkişafına təkan verir. Çünki milli ideya reallaşdıqca milli ideologiyanın toplum üçün perspektivləri daha aydın olur. Deməli, milli ideologiyanın hər bir xalq, millət və toplum üçün əhəmiyyəti milli ideyanın həyata keçməsi fonunda müəyyən oluna bilər və təbii ki, yalnız bu məqamla məhdudlaşmaz.

Məsələnin vurğulanan aspektini Azərbaycan nümunəsində izah etməyə çalışaq.

Azərbaycançılıq

Azərbaycançılıq ideologiyasını müasir mərhələdə ciddi siyasi-nəzəri baxışlar sisteminə çevirən ulu öndər Heydər Əliyevdir. Bu ideologiya Azərbaycanı Vətən, müstəqil dövlət, mədəniyyət məkanı, özünəxas dili, dini, adət-ənənəsi olan coğrafi-siyasi məkan kimi dərk olunmasını təmin edir. Azərbaycançılıq Azərbaycanın hər bir azərbaycanlının Vətəni olduğunu və buna görə də məsuliyyət daşıdığını ifadə edir. Azərbaycançı olmaq imtiyaz deyildir, Vətənə münasibətdir, qürur mənbəyidir və həm də böyük məsuliyyətdir. Azərbaycançılıq Azərbaycan Respublikasında yaşayan kimsənin irqi, etnik, dini diskriminasiyasına yol vermir. Bu ölkənin titul milləti olan türklər kimsənin haqq və hüququna toxuna bilməzlər. Eyni məntiqlə kimsə türklərin burada dövlətqurucu qövm olduğunu inkar edə bilməz.

Bu mənada “azərbaycanlı” siyasi kimliyi yalnız türklərə deyil, ölkə vətəndaşı olan hər kəsə aiddir. Yəni Azərbaycan Respublikasının rus, yəhudi, gürcü, avar, talış, kürd, ləzgi və cəmi bir neçə min sayı olan kiçik etnik qruplara da aiddir. Hüquqi cəhətdən ən böyük etnos olan türklərlə ən az sayda olan qrup arasında zərrə qədər də fərq yoxdur. Ancaq dövləti və milli kimlik baxımından “türk dövləti”, “Azərbaycan türkləri” kimi ifadələr həm tarixi gerçəklikdir, həm də düzgün siyasi təsbitdir.

Azərbaycan türkləri heç zaman başqasına yuxarıdan aşağı baxmaq və ya özünün müstəsna hüquqa malik olması məsələsi kimi baxmamalıdır. Bizim üçün azərbaycanlı olmaq şərəfdir və düzgün olanı budur. Hər bir azərbaycanlı doğmadır və qiymətlidir. Bu baxımdan azərbaycançılığın siyasi, mənəvi, ideoloji məsuliyyətini hamımız toplum olaraq eyni səviyyədə daşıyırıq.

Ulu öndər Heydər Əliyev də azərbaycançılıqdan həmişə vətənçilik, mədəniyyət mənsubluğu, adət-ənənə birliyi, dil, din ortaqlığı və Azərbaycan döəvlətçiliyinə bağlılıq kontekstində bəhs etmişdir. Yəni azərbaycançılıq ideologiya kimi milli dövlətçiliyə sədaqətə böyük önəm verir.

Azərbaycançılıq üçün etnik mənsubluq deyil, Vətənə, xalqa, adət-ənənəyə, dilə, dinə, mədəniyyətə münasibət “qırmızı xətdir”!

Xarici siyasət aspektində isə Azərbaycanın maraqları prizmasında hər bir dövlətlə beynəlxalq hüquq çərçivəsində ədalətli, qarşılıqlı fayda verən və milli təhlükəsizliyə xidmət edən münasibətlər qurmaqla bağlıdır.

Azərbaycançılıqda mədəniyyət faktoru milli ilə bəşəriliyin sintezində yer almışdır. Yəni hər bir azərbaycanlı milli mədəniyyəti dərindən mənimsəmək əsasında müxtəlif mədəniyyətlərdən bəhrələnməyə də açıq olmalıdır. Bu mənada azərbaycanlı ədalətli, dialoqa hazır və tolerant olmalıdır. Bütün bu məqamları Ulu öndərin tövsiyələrində, kəlamlarında və həyat fəaliyyətinin məntiqində tapmaq mümkündür! Bu mənada Heydər Əliyev əsl Azərbaycançı idi!

1993–2020-ci illərin milli ideyası:
milli ideologiya fonunda

Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Ulu öndər milli ideyanı belə müəyyən etmişdir: “ərazi bütövlüyünün bərpası”! Bu məzmun azərbaycançılıq ideologiyasının məzmun və mahiyyətinə tam uyğun idi. Çünki vətənçilik və dövlətçilik baxımından son dərəcə düzgün və dəqiq hədəf seçilmişdi.

Müasir dövlət təlimlərindən məlumdur ki, ərazi bütövlüyü və suverenlik müstəqil dövlətin başlıca atributlarındandır. Azərbaycan Respublikası ərazi bütövlüyünü təmin etmədən tam mənası ilə müstəqil dövlət olduğunu sübut edə bilməzdi. Milli ideyanın məhz müstəqil dövlətçiliyin təmininə yönləndirilməsi isə müasir mərhələdə milli dövlət anlayışının milli ideologiyada əsas yerdə durduğuna işarə idi. Bu, nəzəri olaraq, “millilik” anlayışını uğurlu surətdə “milli dövlət” anlayışına proyeksiya etmək demək idi. Yəni azərbaycanlının milliliyi onun milli dövlətçiliyə sədaqəti və mənəvi bağlılığı ilə müəyyən olunur. Bu baxımdan milli ideya ərazi bütövlüyünü təmin etmək məzmununda sürətlə milyonların özşüurunda ideya kimi möhkəm yer aldı. O, azərbaycanlı şüurunda və intellektində yaddaş kimi aktual yerini tutdu.

1993-cü ildən bu yana Azərbaycanın təcrübəsi göstərdi ki, azərbaycançılıq çərçivəsində multikulturalizm də milli ideyanın uğurlu həyata keçirilməsində ciddi rol oynadı. Multikultural dəyərlərə böyük diqqət cəmiyyətin bütövlüyünü təmin etməkdə həlledici rol oynadı.

Bunlarla yanaşı, milli ideya çox vacib bir faktoru cəmiyyətin gündəmində aktual formada saxlamağa imkan yaratdı. Bu, milli ideyanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı müəyyən edilməsinin avtomatik olaraq toplumun həyatına, ümumiyyətlə, “ərazinin obrazı” anlayışını gətirdi. Onun fəlsəfəsi maraqlı və dərindir. Hər hansı bir dövlətin və ya ölkənin “ərazi obrazı” nə deməkdir və o, niyə milli ideya və ideologiya baxımından əhəmiyyətlidir? Bu məsələnin yeni liderlik təcrübəsi ilə əlaqəsi mövcuddurmu?

XX əsrin sonları XXI əsrin əvvəllərindən dünya üzrə “ərazinin coğrafi obrazı” anlayışının fəlsəfi, tarixi, kulturoloji, sosioloji, iqtisadi, coğrafi tədqiqatları intensivləşdi. O.B.Popova və T.F.Semyonov yazırlar ki, “ərazinin coğrafi obrazı”nın coğrafiyada tədqiqi qədim dövrlərdən başlayır. Sonra, o, alman coğrafiyaçıları və filosoflarının əsərlərində inkişaf etdirilmişdir. Bu proses A.Hettnerin konsepsiyasında öz ifadəsini tapmışdır. Bu konsepsiya coğrafi ərazinin təsvirindən onun izahına keçidin nəzəri və metodoloji əsaslarını yaratdı. Müasir mərhələdə isə bu anlayış tətbiqi elmi istiqamətlərlə yanaşı, fənlərarası yanaşma və fəlsəfə çərçivəsində də geniş araşdırılır.

İndi araşdırmaçılar coğrafi ərazi obrazının anlamı və izahı ilə bağlı yeni fənlərarası yanaşmanın formalaşdığını yazırlar. Məsələn, D.Zamyatin “imic coğrafiyası” və “obrazlar coğrafiyası” konsepsiyasını yaratmışdır. O, ərazinin coğrafi obrazını qloballaşma və regionlaşma proseslərinin qarşılıqlı əlaqəsində görməyi təklif etmişdir. Bu anlamda ölkələri və regionları mürəkkəb coğrafi obrazlar kimi təsəvvür etmək olur.

Son olaraq bu yanaşma çərçivəsində ölkə ərazisinin coğrafi obrazının siyasətə, ideologiyaya, mədəniyyətə, iqtisadiyyata, sosial münasibətlərə elə təsir edir ki, həmin ölkəni (və ya dövləti) siyasət, mədəniyyət, ideologiya aspektlərində təqdim etmək mümkün olur. Yəni faktiki olaraq, ölkənin ərazi obrazı onun dövlət kimi identifikasiyasında siyasi, ideoloji, mədəniyyət aspektlərində yer almalıdır. Bunun üçün fəlsəfə, kulturologiya və politologiyanın ortaq idraki sahəsində özəl yanaşma formalaşdırmaq lazım gəlir. O cümlədən, indi Azərbaycan tarixşünaslığında və politologiyasında geniş işlənən “itirilmiş ərazi”, “verilmiş ərazi”, “işğal olunmuş ərazi” ifadələrinin fəlsəfi və siyasi-nəzəri anlamı akrtuallaşır.

Bu ifadələr Azərbaycan fəlsəfi, elmi və politoloji təfəkküründə hansı məzmunları almışdır və siyasətdə hansı məna çalarları mövcuddur? Bu suallara cavab ayrıca təhlil tələb edir. Onun araşdırılmasına keçmədən öncə 2020-ci il II Qarabağ müharibəsindən sonrakı mərhələdə milli ideyanın XXI əsrin yeni çağırışları fonunda məzmunlaşması məsələsinə nəzər salaq.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru