Cənubi Qafqaz, Azərbaycan amili və Ermənistan

Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin 44 günlük müharibənin nəticələrini təsdiqləyən 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatına əsasən, Qarabağ iqtisadi rayonunda müvəqqəti yerləşdirilmiş rus sülhməramlılarının bölgəni tərk etmələri nəinki ölkəmizin, eləcə də bütövlükdə, Cənubi Qafqaz regionunun gündəmindədir. Mövcud istiqamətdə müxtəlif fikirlər səsləndirilir, mülahizə və rəylər söylənir. Əlbəttə, ilk növbədə, vurğulanmalı bir məqam var: Rusiya sülhməramlı kontingentinin Qarabağdan çıxarılması qərarı Azərbaycan və Rusiyanın münasibətlərindəki qarşılıqlı inam və etibarın göstəricisidir. 

Hazırda dünya Rusiyaya qar­şıdır. Belə yanaşma heç də rus si­yasi-diplomatik və hərbi düşüncə tərzini geri addım atmağa məcbur etmir. Çünki Kreml üçün çəkilmək yeri, sadəcə yoxdur. 1998-ci ildən bəri Rusiya bütün qlobal güclərə, sadə dildə desək, ona doğru yaxın gəlməmək, Moskvanın maraq və mənafelərini heçə saymamaq ça­ğırışını səsləndirir. Əhəmiyyət ve­rilirmi? Yaxud əhəmiyyət verildimi? Xeyr. Hazırda davam edən Rusiya – Ukrayna müharibəsi prinsip etiba­rilə bunun nəticəsidir.

Reallıq ondan ibarətdir ki, SSRİ-nin dağılmasından sonra iştahlanan Qərb dünyası Rusiyanı daha çox öz sərhədlə­rinə doğru sıxışdırmağa, xaricdəki təsir vasitələrindən məhrum duruma salmağa köklənib. Moskvada anlayırlar ki, belə yanaşmanın sonrakı mərhələsi ölkə daxi­lində başlayacaq. Ona görə də Rusiya siyasəti kimi, ümumən rus ictimai fikri də daim, belə demək mümkünsə, əli tətikdə dayanıb. 

***

Keçək Cənubi Qafqaz müstəvisinə. Əlbəttə, region Rusiya üçün həyati əhə­miyyət daşıyır. Hər zaman belə olub. An­caq əvvəlki illərdən fərqli olaraq, hazırda Kremli bölgədən sıxışdırmaq istəkləri daha ciddi fazaya qədəm qoyub. Ermə­nistan mövcud istiqamətdə alətə çevrilib. O Ermənistan ki, otuz ilə yaxın müddətdə Kremlin forpostu olub. Ölkə, necə deyər­lər, Rusiyanın hesabına nəinki dolanıb, eyni zamanda, özünü güclü hiss edib... 

Bu gün İrəvan, faktiki olaraq, nankor qiyafəsindədir. Azərbaycan isə həmişə öz prinsiplərinə sadiq qalıb. Həmin prin­sipləri nəzərə almaqla, Rusiya ilə səmi­miyyətə əsaslanmış mehriban qonşuluq siyasəti həyata keçirib. Moskvada möv­cud durumu yaxşı görürlər. Odur ki, Cə­nubi Qafqazın mürəkkəb siyasi nöqtəsi sayılan Azərbaycan ərazisində, yəni Qa­rabağda məhdud sayda rus hərbi möv­cudluğuna ehtiyac yoxdur. Çünki ortada Bakı ilə Moskva arasında etimad mühiti var. 

***

Bu məqamı ayrıca vurğulayaq: Bəli, Rusiyada Ermənistanın nankor xisləti­ni getdikcə daha çox dərk etməyə baş­layıblar. Halbuki, on il əvvəl bu cür ayıq yanaşma yox idi. Belə nəticə hasil olurdu ki, Rusiya siyasi düşüncə sistemi erməni sevgisini reallıqlardan daha üstün tutur. Ona görə də ölkə 44 günlük müharibəyə son qoyaraq, Ermənistanı Azərbaycanın əlində tamamilə məhv olmaqdan qurta­randa və mövcud xüsusdakı proseslərin davamı kimi Qarabağa Rusiya sülhmə­ramlıları yeridiləndə, məsələyə ermə­nilərin xilası prizmasından yanaşanlar çox oldu. Əlbəttə, belələri qlobal siyasə­tin oyun qaydalarını unutdular. Yaddan çıxardılar ki, Rusiya üçün də eyni qayda­lar var və ölkə onları qoruyur və müəyyən mənada qorumağa məhkumdur. Axı prin­siplərə laqeyd yanaşma qarşılıqlı inamı sarsıdan faktordur. İnamsızlıq isə daha böyük problemlərə yol açır...

Bəli, rus sülhməramlılarına ermənilə­rin Qarabağ avantürasına dəstək aləti kimi yanaşanlar məhz böyük siyasət prin­siplərinin mövcudluğunu düşünmədilər. Bəziləri ruslara münasibətdəki klassik iş­ğalçı baxışını ortaya qoydu, bəziləri Azər­baycan hakimiyyətini səriştəsizlikdə, onu milli maraq və mənafelərə qarşı çıxmaq­da qınadı. Hətta durumu məsxərə pred­metinə çevirənlər də tapıldı. Əlahəzrət zaman isə onu göstərdi ki, “nəyi, necə, nə vaxt etmək lazımdır, bunu mən bilirəm” deyən Prezident İlham Əliyev hadisə və prosesləri düzgün görmək və dəyərlən­dirmək baxımından böyük strateqdir.

***

Haşiyə çıxaq ki, Prezident İlham Əliyev 26 fevral 2021-ci il tarixində yerli və xarici media nümayəndələri üçün mətbuat konfransında bildirmişdi ki, Azərbaycan ərazisində hər hansı bir başqa xarici qü­vvələrin yerləşməsi müzakirə mövzusu deyil: “Əcnəbi əsgərlərə gəldikdə, onların Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstər­məsi müvəqqəti xarakter daşıyır. Bu əs­gərlər xüsusi missiya icra edirlər. Bu, hərbi baza anlamına gəlmir. Rusiya sülhmə­ramlı qüvvələrinin fəaliyyəti beş il müddə­tinə nəzərdə tutulur”. 

Dövlətimizin başçısı həmin mətbuat konfransında onu da bildirmişdi ki, bəzən dünyada, eyni zamanda, Azərbaycanda Rusiya sülhməramlı missiyasının fəaliy­yəti ilə bağlı o qədər də dəqiq olmayan fərziyyələr irəli sürülür. “Onların bu gün Azərbaycan ərazisində olması, eyni za­manda, azad edilmiş torpaqlara Azər­baycan əhalisinin qayıtması üçün də müsbət rol oynayacaq. Çünki Ermənista­nın diversiya qrupunun azad edilmiş tor­paqlara göndərilməsi bunu göstərir. Ona görə onların fəaliyyəti, hesab edirəm ki, müsbətdir. Bu fəaliyyət əminəm ki, belə də davam edəcək. Amma yenə də Azər­baycan ərazisində hər hansı bir başqa xarici qüvvələrin yerləşməsi müzakirə mövzusu deyil”.

***

Bəli, hazırda qətiyyətlə demək müm­kündür ki, Rusiya Qarabağdakı sülhmə­ramlılar amilinə özünün Cənubi Qafqaz­da mövcudiyyət faktorlarından biri olaraq yanaşmır. Vurğuladığımız kimi, Azərbay­can və Rusiya rəhbərlikləri arasında də­rin etimad mühiti var. Ancaq rəsmi Mos­kva sülhməramlı faktoruna həm də ona görə mövcudluq faktoru kimi baxmır ki, bu baxışda məntiq yoxdur. Məntiqsizliyi yaradan isə Ermənistan iqtidarı olub. He­sab edirik ki, vəziyyətin bu şəkilə düşmə­sinə rus ictimai fikri ciddi şəkildə nəzərə almalıdır. 

Nəzərə almalıdır ki, 44 günlük müha­ribədən ötən üç il yarıma yaxın müddətdə baş nazir Nikol Paşinyan administrasiya­sı əlinə düşən hər fürsətdə rus sülhmə­ramlılarının fəaliyyətsizliyinə dair görüntü formalaşdırdı və bunu beynəlxalq siyasət alətinə çevirdi. İstədi ki, Rusiya dövləti sülhməramlıların simasında Azərbayca­nın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini şübhələndirən tərəfə çevrilsin. Məqsə­dinə çata bilməyəndə isə hər cür təxriba­ta əl atdı. Nəticədə ötən ilin sentyabrın­da Azərbaycan lokal xarakterli antiterror tədbirləri gerçəkləşdirmək və özünün konstitusyon quruluşunu bərpa etmək məcburiyyətində qaldı. Ölkəmiz antiterror tədbirlərinə, həmçinin Ermənistanın sülh prosesindəki çeşidli manipulyasiyalarına, Qarabağda separatçı quruluşun varlığını sürdürmək cəhdlərinə cavab olaraq əl atdı. 

***

Həqiqətən, antiterror tədbirlərindən əvvəl Qarabağda sülhməramlılara ehti­yac var idi. Əslində, onların real funksiya­ları məhz ötən ilin sentyabrından sonra işə düşməli idi. Yəni, azərbaycanlılarla ermənilərin bir yerdə yaşamaları şəraitin­də sülhməramlı kontingent ilkin mərhələ­də yarana biləcək anlaşılmazlıqları ara­dan qaldırmalı, xalqlar arasında etimad mühitinin formalaşmasına nail olmalı idi. Lakin qeyd etdiklərimiz reallaşmadı. Antiterror tədbirlərindən sonra isə Qara­bağdan kütləvi erməni köçü başladı. Yeri gəlmişkən, 2023-cü ilin sentyabrınadək bölgə Azərbaycan üçün qapalı idi. Gah yolumuzu kəsənlər ortaya çıxırdı, gah da Xankəndidə mitinq keçirənlər ağızlarını köpükləndirib bizimlə birgə yaşamağın mümkünsüzlüyünü dilə gətirirdilər.

Deməli, bu nəticə də hasil olur ki, Qarabağdan Rusiya sülhməramlı kon­tingentinin çıxmasının səbəbi ermə­nilərin azərbaycanlılarla sülh şəraitində istəməmələridir. Əslində, rəsmi İrəvanın haqqında söz açdığımız sülhməramlıla­rın fəaliyyətsizliyi ritorikası da buna he­sablanmışdı. Baş nazir Nikol Paşinyan iqtidarının bölgədə separatçı quruluşu saxlamaq niyyətləri fonunda Ermənistan hakimiyyətinin Qarabağ erməniləri üçün ayrıca beynəlxalq təminat tələbləri səs­lənmişdi. Belə bir tələb həm də ölkənin Azərbaycanla sülh gündəliyini Qərbin patronajlığına vermək istəyindən qay­naqlanmışdı. 

***

Rus hərbçilərinin fəaliyyətsizliyi te­zisini bayraq edən Ermənistan iqtidarı zaman-zaman Rusiya kontingentinin ye­rini beynəlxalq sülhməramlıların tutması məntiqini də qabardıb. Əslində, bu gün Azərbaycan – Ermənistan şərti sərhədi­nin Ermənistan tərəfində lövbər salmış Avropa İttifaqının mülki müşahidə missi­yası da eyni məqsəd üçün əraziyə gətiri­lib. Nəzərə alaq ki, Aİ və Qərb təsisatları həmin missiyanın sərhədin Azərbaycan tərəfində də fəaliyyət göstərməsini təklif edib, lakin dövlətimiz bununla razılaşma­yıb. Ona görə ki, belə bir istək Cənubi Qafqaza regiondan kənar oyunçuların cəlbi məramından qaynaqlanır. Durum Rusiyanın hakim dairələrinə də məlum­dur. 

Bəli, Rusiya yaxşı dərk edir ki, Azər­baycan regiona kənar qüvvələrin daxil olmasına yol verməyəcək. Bu, yalnız sözdə ifadə edilmiş yanaşma deyil. Pre­zident İlham Əliyevin ustalığı ondadır ki, mövqeyini əməli ilə təsdiqləyib. Mövcud anlamda ölkəmizin təşəbbüsü ilə forma­laşmış “3+3” platformasını vurğulamaq mümkündür. O platformanı ki, orada Er­mənistan da təmsil olunur, sadəcə, for­mal şəkildə, daha çox İrana qarşı çıxma­maq üçün. 

Qərbi regiona gətirməyə köklənmiş rəsmi İrəvanın yeritdiyi siyasi xətt orta­dadır. Qəribə səslənsə də deyə bilərik ki, Rusiya sülhməramlıları Qarabağı həm də buna görə tərk edirlər. Yəni, Moskvanın kənar oyunçular mövzusu xüsusunda Bakıdan əminliyi var. Ona görə də real fəaliyyət olmayan yerdə əlavə məntiq axtarışına çıxmır. Yaxşı olar ki, İran da Rusiyanın yolu ilə getsin. Məsələn, Qa­fandakı konsulluğunu bağlasın. Çünki Er­mənistan hakimiyyəti üçün bu diplomatik missiya Qərbi bölgəyə gətirmək planında İranı səmimi jestlərlə neytrallaşdırmağa hesablanmış cəhddir. Tehran diplomati­yası İrəvanın vaxt udmaq xəttinin arxa­sında riyakarlığı duymalıdır. Əks halda, gec olacaq. 

***

Əlbəttə, Rusiya sülhməramlılarının Qarabağı tərk etmələrinin siyasi nəti­cələri barədə çox danışmaq olar. Daha müxtəlif məqamlara toxunmaq da, həm­çinin. Ancaq yekunda gözlər önündə bir tablo canlanır. Onun adı sülhməramlılar­sız Qarabağ platformasıdır. Nəzərə alaq ki, bu məkan Azərbaycan–Ermənistan münasibətlərinin nizamlanması da daxil olmaqla, bütövlükdə, Cənubi Qafqaz si­yasi düzəninin açar nöqtəsidir. 

Sonda onu da düşünək ki, Rusiya tarixən regionda müharibə, qarşıdur­ma və siyasi təbəddülatlar baxımından çıxış nöqtəsi təsiri bağışladığı kimi, istər-istəməz sülhün də faktorudur. Ən azı ona görə ki, özünün formalaşdırdığı və idarə etdiyi erməni amilini cilovlamağı bacarıb. Bu gün, obrazlı bildirsək, erməni ami­li adlı təxribat atının yüyəni Rusiyanın əlindən çıxıb. Ölkənin sülhməramlılarının Qarabağı tərk etmələrinin bir səbəbi də budur. Belədə daha bir sual yaranır: sül­hməramlılarla birgə Cənubi Qafqazdan sülh də getdi, ya necə? 

Ə.CAHANGİROĞLU
XQ