28 may 1918-ci ildə İrəvan xanlığının ərazilərində erməni dövləti elan olunandan sonra əhalinin demoqrafik quru­luşunu ermənilərin xeyrinə dəyişdirmək üçün Ermənistan Respublikasının tədbirlərindən biri azərbaycanlıların öz yurdlarından çıxarılması və onların yerinə ermənilərin yerləşdirilməsi olub. İlk erməni dövlətinin belə bir plan iş­lədiyi məlumdur, bu dəlillər ayrı-ayrı araşdırmaçıların ça­lışmalarında yer almışdır. Bu səbəbdən Qərbi Azərbaycan ərazilərindən min illər boyu burada yaşayan türk- müsəl­man əhalinin qovulub çıxarılması prosesinə 1918-ci ildən başlanıldığı qənaətinə gələ bilərik. 

Bu dövlətin ortaya çıx­masına bəzi erməni siyasi xadimləri müvəqqəti hal və türk-müsəlman əhalidən in­tiqam almaq vasitəsi kimi baxırdılar. Əslində, tarixi Azərbaycan torpaqlarında belə bir erməni dövlətinin or­taya çıxmasına o zamankı er­məni siyasi təşkilatları “göy­dəndüşmə bir fürsət” hesab edirdilər, çünki erməni düşün­cə sistemində bu ərazilərdə müstəqil bir erməni dövlətini qurmaq yer almamışdı. Er­məni tarixçisi Tatul Hakopyan bunlardan bəhs edərək yazır ki, “ermənilər Şərqi Anadolu­da bir erməni dövləti xəyal et­miş və bunun uğrunda siyasi və hərbi mübarizə aparmışdı­lar. Hesabda Cənubi Qafqaz yox idi”. 

O, 1919-cu ildən Ermə­nistanın daxili işlər və mü­dafiə naziri olmuş Ruben Ter-Minasyandan belə bir si­tat gətirir: “1917-ci ilə qədər erməni siyasi baxışında indiki Ermənistan ərazisində Ermə­nistanın müstəqilliyini istəyən cərəyan yox idi. “Müstəqil­liyə can atanlar çox idi, la­kin bu, “Qərbi Ermənistan”ın müstəqilliyi idi”. Tatul Hakop­yan vurğulayır: “Onlar İrəvanı yox, Vanın paytaxt olmasını istəyirdilər. Cənubi Qafqaz­da dövlət elan etmək həmin dövləti qalıcı etmək anlamına gəlmirdi. İlk tədbir kimi bura­da demoqrafik dəyişikliklər etmək çətinliyi vardı”. Çünki bu ərazilərdə yaşayanların böyük əksəriyyəti türklər idi. 

Qısa bir zamanda de­moqrafik üstünlüyə nail olmaq üçün Ermənistan Respublikası xarici ölkələr­də yaşayan ermənilərin bu ərazilərə gətirilib yerləşdiril­məsi işinə başladı və 1918-ci ilin yaz-payız aylarında bu əraziyə artıq 500 mindən artıq erməni gətirilib yerləş­dirildi. İstanbula 1918-ci ilin iyununda göndərilən erməni heyətinin üzvlərindən olan Aharonyan da qeyd edir ki, görüşlərimiz zamanı Osman­lı dövlətinin böyüklərindən keçmiş Osmanlı erməniləri olan və Ermənistanda yer­ləşdirməyi düşündüyümüz 500 min əhaliyə yardım et­mələrini istədik. Bu fakt onu göstərir ki, 1918-ci ildə bu qədər sayda erməni kənar­dan gətirilib yerləşdirilmişdir. Burada bir haşiyəyə çıxıb söyləyə bilərik ki, əgər 1915-ci il 27 may Təhcir qanununa uyğun olaraq Osmanlı döv­lətinin bir ərazisindən başqa bir ərazisinə köç etdirilən er­məni əhalinin yarım milyonu Ermənistana gətirilmişdisə, bu fakt erməni dövlət xadim­lərinin dilindən səsləndirldi­yinə görə qondarma “erməni soyqırımı” tezisi və 1,5 mil­yon erməninin öldürülməsi iddiasının nə dərəcədə saxta olduğu ortaya çıxır. Demək öldürüldüyü iddia edilən əha­linin yarım milyonu Ermənis­tana köç etdirilmişdir. 

Ermənistan Respublika­sının daha sonrakı “tədbiri “ isə dövlət səviyyəsində bu­rada yaşayan azərbaycan­lıların öz yurd-yuvalarından çıxarılması və ölkədən qo­vulması idi. Bunun isə daxili işlər və müdafiə naziri Ruben Ter-Minasyana həvalə olun­duğu rəsmən açıqlanmışdır. Ermənicə qaynaqlarda bu­nunla bağlı yetərincə məlu­matlar vardır. Onlardan biri erməni araşdırmaçı Arşaluys Zurabyana aiddir və onun “tir.media.am” saytında gedən “1919-1920-ci illərdə Ruben Ter-Minasyan Ermənista­nı düşmən elementlərindən təmizlədi” adlı yazısıdır. Bu yazıda bu “tədbirlə” bağı fakt­lar yer alır. Etiraf olunur ki, “Ruben Ter-Minasyan Aram Manukyanla məsləhətləşərək 1918-ci ilin yayında onu bu işə inandırdı və digər frak­siya liderlərinin qüvvələri ilə birlikdə 1919-1920-ci illərdə Ermənistanı düşmən ünsür­lərdən təmizləmək missiyası­nı həyata keçirdi”. 

Ruben Ter-Minasyanın bu vəhşi tədbirlərinə haqq qazandıran müəllif hansı is­tiqamətlərdə “düşmən ünsür­ləri” yox etməyə nail olduğu­nu da qeyd edir, bu sahədəki “xidmətlərini” də sıralayır:

“1. Ararat ( Ağrı) vadisi və ətraf rayonlarda türk-tatar üs­yanlarının yatırılması, ölkənin sabitliyinin və daxili təhlükə­sizliyinin təmin edilməsi (Er­mənistanda yaşayan türklər öz hökumətlərini (şura) qu­raraq Ermənistanı içəridən partlamağa cəhd edirdilər).

2. Hərbi qalalara çevrilmiş yüzlərlə müsəlman yaşayış məntəqəsi dağıdılmış və yüz minlərlə erməni qaçqını ta­tarların tərk etdiyi kəndlərdə məskunlaşaraq ölüm, aclıq və mövsümi xəstəliklərdən xilas olmuşdu.

3. Vətənimizin şərqi ye­nidən silahlandırılır. Bu, milli müdafiə və Ermənistan döv­lətinin qurulması üçün son dərəcə vacib idi”. 

Daşnak siyasi elitasının nümayəndələrindən biri Ar­taşes Hovsepyanın (Malxas) ifadəsinə görə, Ruben türk­lərin yaşadığı hər bölgəni Ermənistanın daxili düşmən­lərindən (yəni azərbaycanlı­lardan-müəllif) təmizlədikdən sonra xəritəni götürüb, “iş­ğaldan azad edilmiş” rayonu mavi rəngə boyamışdı və xəritənin tək rəngdə olacağı günü görmək arzusu ilə ya­şayırdı”. 

Bu qaynaqdan da anla­maq mümkündür ki, Ermə­nistan elan olunduğu gündən etibarən Qərbi Azərbaycanın bütün bölgələrində azərbay­canlı əhaliyə qarşı ən sərt şəkildə davranmışdır. Bu si­yasət SSRİ dönəmində də davam etdirilmiş, müxtəlif bə­hanələr uydurularaq ölkədə demoqrafik dəyişikliyi ermə­nilərin xeyrinə dəyişdirmək fəaliyyətləri yürüdülmüşdür. Nəticədə bu ölkə monoetnik bir dövlətə çevrilmişdir. 

Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri