Fəlsəfi-sinergetik təhlil

IX məqalə

Demokratiya nədir? Bəlkə, bu, insanın dövlətlə dialoqudur?

Sergey Dovlatov

Siyasi dialoqgerçəklik prizmasında

Siyasi partiyalar arasında dialoq məsələsi postsovet məkanı müstəqil dövlətlər üçün həm taktiki, həm də stra­teji xarakter almış fəaliyyətdir. Məsələ­nin anatomiyası tarixi, siyasi və yeni cəmiyyət quruculuğu aspektlərinə ma­likdir. Bu məqamlar isə kifayət qədər mürəkkəb və xeyli dərəcədə ziddiyyətli faktorlara bağlıdır. Hazırda postsovet məkanı ölkələrində siyasi partiyalar arasında dialoq üzrə müşahidə edilən proseslərin ümumi dinamikası təsdiq edir ki, burada aydın mənzərə mövcud deyildir. Ümumiyyətlə, həmin ölkələrin hansında dialoqun olduğu, hansında olmadığı, bütövlükdə, məlum deyil. La­kin istisna vardır. İstisna Azərbaycan­dır. Tezisimizin fəlsəfi-sinergetik izahını verməyə çalışaq. 

Keçən əsrin 90-cı illərində aydın oldu ki, sosialist düşərgəsinin dağılma­sı nəticəsində meydana gələn müstəqil dövlətlərin cəmiyyətlərində çox sayda açıq və ya gizli ziddiyyətlər mövcud­dur. Həmin ziddiyyətlər konkret ölkənin keçdiyi tarixi yolun özəlliklərindən qay­naqlanırdı. Xüsusilə, siyasi səhnəyə, demək olar ki, eyni zamanda, fərqli si­yasi-ideoloji istiqamətə malik partiyalar atıldı. Hətta, bir sıra partiyalar radikal siyasi görüşlərə malik olmaqla yanaşı, həm də qanunsuz silahlı qruplara malik idilər. Bu vəziyyət siyasi səhnəni təh­lükələr, qarışıq davranışlar və bir-biri ilə hüquqdankənar münasibətlər qurmağa təhrik edirdi. Faktiki olaraq Baltikyanı ölkələri çıxmaqla keçmiş SSRİ-nin hər bir respublikasında belə bir vəziyyət yaranmışdı. O proses toplumda siyasi olaraq bir neçə mənfi halı meydana gə­tirdi. 

a) Absenteizm sindromu

Birincisi, siyasi partiyalar təşəbbüsü ələ almaq üçün zor tətbiqi, silah işlət­məyi rəqabətin normasına çevirməyə başladılar. Bu hal cəmiyyəti yeni siyasi situasiyadan qorxutdu, ondan kənar­da dayanmağa təhrik etdi. Toplumda bunun əlaməti absenteizm (lat. absen­tis – olmayan) adlanan fenomen idi. Absenteizm insanların ölkədə siyasi proseslərə laqeydliyini, onlarda iştirak etməkdən imtinanı, o cümlədən, seç­kilərə laqeyd qalmağı ifadə edir. 

İkincisi, absenteizmin tədricən cə­miyyətdə geniş kütləni əhatə edən otu­ruşmuş psixoloji apatiyaya çevrilməsi baş verməkdə idi. Bu, daha təhlükəli bir tendensiya qismində, bütövlükdə, top­lumu siyasi və psixoloji olaraq dövlətə münasibətdə qeyri-müəyyənliyə, ən if­rat halında isə xaotik münasibət göstər­məsinə aparıb çıxarırdı.

b) “Antiavanqardizm” əhval-ruhiyyəsi

Üçüncüsü, toplumun dövlətə mü­nasibətdə bu cür böhranlı, adekvat olmayan müstəviyə sürüklənməsi si­yasi mühitdə bir bədbinlik yaradırdı. O cümlədən, hətta, siyasilər arasında “antiavanqardizm” əhval-ruhiyyəsini formalaşdırırdı. Avanqard fransızcadan tərcümədə (avant –irəlidə+garde – ke­şikçi) irəlidə gedən, qoruyan, xilas edən mənalarını verir. Avanqard bu mənada cəmiyyətin aparıcı kəsimidir. Əgər bir toplumda avanqard olmağa cəsarəti çatan kəsim yoxsa, gec və ya tez həmin toplum çökəcək. 

c) Siyasi avtarkiya bəlası

Belə bir gedişatın meydana gətirdiyi mənfi siyasi-ideoloji və psixoloji qüsur siyasi avtarkiyanın partiyaların fəliyyə­tinə getdikcə daha güclü sirayət etmə­sindən ibarətdir. Siyasi avtarkiya polito­loji termin kimi yunancadan tərcümədə “özünütəminetmə” mənasını verir. Yəni dövlət orqanları elə addımlar atırlar ki, siyasi institutlar digər təsisatlardan təcrid olunurlar və qapalı siyasi sistem yaratmağa cəhd edirlər. Ola bilsin ki, burada siyasi sistemin ayrı-ayrı təşkila­ti strukturları, onların müəyyən növləri özünütəcrid etməyə meyillənsin. Hər bir halda, siyasi avtarkiya ölkə miqyasında siyasi kommunikasiyada ciddi pozun­tular, kəsilmələr, anlaşılmazlıqlar və ancaq “özü ilə məşğul olmaq” əlamət­lərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. 

Siyasi partiyalara onun təsiri hər bir partiyanın digərini inkar etməsində, özündən başqasını qəbul etməmək­də və birləşməni “gəl mənim yanım­da dur” təkəbbür məntiqi çərçivəsində qavramasında təzahür edir. Bununla bir tərəfdən, siyasi mühit özü qapanır, digər tərəfdən isə, bütövlükdə, cəmiy­yətin bütün digər sahələri üçün qapanır. 

Bütün bunlar siyasi partiyaların adi dialoqa belə hazır olmadığını göstərir. Üstəlik, onlar arasında hər hansı siya­si kommunikasiya ziddiyyətli və nəticə verməyən proses xarakteri alır. Qarşı­lıqlı ittihamlar baş alıb gedir. Siyasi par­tiyaların hər biri lider olmağı düşünür və bunun üçün bütün qanunsuz üsullardan istifadə etməyə hazır olur. 

Bunlara müstəqilliyini əldə etmiş dövlətlərin totalitar rejimdə uzun müd­dət yaşaması ciddi təsir edir. Maraqlı və paradoksaldır ki, bu növ cəmiyyətlərin sadə insanları belə yeniləşmək, dəyiş­mək, azad siyasi fəaliyyət göstərmək istəmirlər. Onlar kənar əmrlərə açıq qalırlar. Siyasi partiya səviyyəsində, bu, kənar qüvvələrin maliyyə və maddi-tex­niki yardımı ilə bir qrup insanın partiya yaratmaq istəyində ifadə olunur. Nəti­cədə, ölkədə cəmiyyətin daxili tələbinə uyğun olmayan və faktiki olaraq, ölkə­nin çökməsinə xidmət edən partiyalar da meydana gəlir. Ancaq onların adları millilik baxımından çəkici olur.

d) Anarxizm varlığı və “ictimai veto” yoxluğu

Yekun olaraq bu proseslər cəmiyyət­də “anarxiya” adlanan halın yaranması və toplumun “veto” qoymaq qabiliyyə­tini, hissiyyatını, davranışını itirməsi ilə nəticələnir. “Anarxizm” elə siyasi cərəyandır ki, dövlətin məhv olmasını başlıca məqsəd sayır və onu məcbur-edici istənilən hakimliklə əvəz etməyə hazır olur. Bunun siyasi anlamı dərin­dir və zahirən adi görünür. Anarxizm sistemli hal aldıqda ondan yaxa qurtar­maq çox çətin olur. Fərdlər xəyali ola­raq özlərini azad könüllü davrananlar kimi hiss edirlər və bu, onlarda yalançı təsəvvürlər formalaşdırır. Ona görə də anarxizmin siyasi təhlükəsi böyükdür. 

Anarxizm xüsusilə bizim “ictimai veto” (lat. veto – qadağan edirəm) ad­landırdığımız hal olmayanda və ya o, iflasa uğrayanda cəmiyyəti fəlakət həddinə çatdırır. Çünki “ictimai veto” toplumun öz-özünə qadağa qoya bil­məsidir və bu mənada cəmiyyətin “si­yasi immunitet sisteminə” daxildir. Əgər cəmiyyət özünə dağılmamaq qadağası qoya bilmirsə, deməli müqavimət gücü­nü itirmişdir. O halda siyasi partiyalar da avtomatik olaraq “Don Kixot rolu”nu oynamağa başlayırlar. Bu da öz növ­bəsində hakim elitanın səmərəsizliyinə yol açır. Eyni zamanda, hakimiyyətin iflası əlamətləri özünü göstərir. Və vol­yuntarist (lat. voluntas – iradə) can-atmalar artır. Bu, özünü fərdlərin öz subyektiv arzularından çıxış etmələ­ri fonunda toplum maraqlarını inkar etməsində göstərir. Ən yüksək siyasi səviyyədə bu proses hakimiyyətə olan “etibar krediti”nin tükənməsinə və onun “etibarsızlıq votumu”na çevrilməsinə aparır (lat. votum – istək, iradə). 

Böhranlar içində siyasi dialoq

Vurğuladığımız siyasi mahiyyətli xa­rakteristikalar keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində, demək olar ki, müstəqil­liyini əldə etmiş bütün ölkələrdə bu və ya digər dərəcədə özünü göstərmişdir. Onların hər biri üçün uğurlu dövlət qu­ruculuğu bu kimi mənfi tendensiyaların aradan qaldırılmasına sıx bağlı idi. Bu prosesdə siyasi partiyaların bir-birinə sivil münasibətlər göstərməsi heç də axırıncı yeri tutmurdu. 

Ulu öndər Heydər Əliyev bu vəzifə­nin öhdəsindən böyük məharətlə gəldi. Heydər Əliyev əvvəlcə siyasi mühitdən radikallığı götürdü. Radikal davranışın hər bir forması artıq norma və nümunə kimi deyil, dövlətçiliyə qarşı olan fakt kimi qəbul edildi. Bura həm də millətçi­liyin radikal formasını təmsil edən qrup­lar da daxil oldu. Onlar mümkündür ki, Azərbaycanın xeyrinə fəaliyyət göstər­diklərinə əmin idilər. Lakin realpolitika və ölkədəki real vəziyyət prizmasında zərərli idilər. Bu səbəbdən, bütün siyasi partiyalar ideoloji və feili radikalizmdən uzaq durmalı idilər.

Ulu öndər bununla yanaşı, “Siyasi partiyalar haqqında” Qanun vasitəsilə sivil və demokratik şərtlər daxilində partiyaların müstəqil və azad fəaliyyə­tini təmin etdi. Burada YAP-ın bir par­tiya olaraq nümunə göstərməsi çox əhəmiyyətli idi. Bununla Heydər Əliyev göstərirdi ki, bir siyasi partiya qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərirsə və milli maraqlara üstünlük verirsə, onun fəaliyyəti üçün heç bir qadağa yoxdur. YAP nümunə olmaqla, Azərbaycanda, ümumiyyətlə, siyasi partiyalar arasında münasibətlərin sivil müstəviyə keçmə­sinə böyük töhfə vermişdir. 

Nəhayət, siyasi partiyalar arasında münasibətlərin yenidən formalaşmasın­da Ulu öndərin onları dövlətçilik naminə fəaliyyətə istiqamətləndirməsi ciddi rol oynadı. Əvvəlcə, bunu partiyalar özlə­rinə qarşı qərəz kimi qəbul etdilər. La­kin zaman-zaman əldə olunan uğurlar Heydər Əliyevin tam haqlı olduğunu göstərdi. Bununla siyasi partiyalarda iki tendensiya güclənməyə başladı.

Birincisi, onların sayının sürətlə art­ması prosesi səngidi. Başqa postsovet ölkələrində, bu, ya donmuş haldadır, ya da bir anarxiya mövcuddur. Azərbay­canda isə konkret hakimiyyət – siyasi partiyalar dialoqu nəticəsində partiyalar siyasi seçim etmişlər.

İkincisi, müxalifət partiyaları YAP-a qarşı düşmən mövqe tutmağın doğru olmadığını anlamağa başladılar. Nəti­cədə, onların bir qismi hakim partiyaya yaxın olmağa can atdılar. Digər qismi isə daha mötədil mövqe tutdu. Çox az hissə barışmaz mövqedə qaldı. 

Bununla bir tərəfdən, Azərbaycan siyasi səhnəsində yeni nizam yarandı, digər tərəfdən isə, köhnə dağınıqlıq, bir-birindən və cəmiyyətdən təcridolun­ma halları səngidi. Faktiki olaraq, XXI əsrin başlanğıcına Azərbaycan siyasi partiyaları yeni münasibətlər sisteminə qədəm qoymuşdular. Ancaq bu mər­hələdən sonra daha çətin və mürəkkəb bir mərhələ gəlirdi.

Yeni siyasi dialoq modeli

Məsələ ondan ibarətdir ki, XXI əsr­də müstəqil dövlətlərin siyasi mühitinə demokratiya, azadlıq və liberalizim adı altında kənardan olan təsirlər daha da güclənməyə başladı. Üstəlik, yeni mər­hələdə hər bir partiya özünü “dövlət naminə mübarizə aparan” kimi təqdim edirdi. Hətta korrupsiyaya, milli dəyər­lərin qorunmasına, söz azadlığına, de­mokratik köklü yeniləşməyə çağırışlar fonunda özlərinin əsl simalarını gizlə­dirdilər. “Ərəb baharı” qlobal miqyasda bu tendensiyanın konkret təzahürü idi. “Rəngli inqilablar” postsovet məkanı üçün siyasi-ideoloji riyakarlıq, geosiyasi pozuculuq, bir qismin hökmranlığını tə­min etməyə yönəlmiş davranış modeli idi. Onun ən çox ağrısını Ukrayna, Gür­cüstan, Qırğızıstan öz üzərlərində hiss etdilər və indi də Ermənistan çəkir. 

Deməli, məsələ XXI əsrin gəlişi ilə daxili sərhədi aşaraq regional və qlo­bal miqyasda aktuallaşmışdı. Bu isə o deməkdir ki, partiyalar arasında siyasi dialoq artıq ölkədaxili məsələ deyildir, onu qlobal miqyasda gedən proseslər vasitəsilə də idarə etməyə çalışırdılar. 

Belə bir mürəkkəb, dolaşıq və çoxaspektləri olan şərtlər daxilində Azərbaycanda siyasi dialoqu təşkil et­mək və onu dövlətçilik naminə davamlı hala salmaq böyük liderlik qüdrəti və siyasi-diplomatik məharət tələb edir. Real olaraq isə siyasi dialoqu siyasi si­nerjinin atributuna çevirmək demək idi. Prezident İlham Əliyev bunun çox gözəl nümunəsini yaratmışdır. 

Hər şeydən öncə, Prezident kimi, dövlətçilik naminə böyük fəaliyyət göstərmişdir. Bu, bir tərəfərdən, cəmiy­yətdə absenteizmi, antiavanqardizmi, siyasi avtarkiyanı, anarxizmi tamamilə aradan qaldırmışdır, digər tərəfdən isə, toplumun siyasi müqavimətini, onun “ictimai veto” qoymaq canatmasını dir­çəldərək siyasi sinerjinin elementinə çevirmişdir. Cənab İlham Əliyev həyata keçirdiyi proqramlarla siyasi partiya­larda dövlətçiliyə daha böyük maraq yarada bilmişdir. Paralel olaraq, siyasi partiyalarla təşkil edilən dialoqlar və müzakirələr öz bəhrəsini vermişdir. Bu­nun iki nəticəsini vurğulamaq istərdik. 

Birincisi, siyasi partiyaların hakimiy­yətə dəstəyi artmışdır. Çünki YAP-ın bir partiya, İlham Əliyevin də Prezident – lider kimi Azərbaycan dövlətçiliyinə daha səmərəli xidmət etdiyinə əminlik yaranmışdır. 

İkincisi, siyasi partiyaların sayı azal­mışdır. Bunun da səbəbi kimi, dialoqlar­da da aydın olmuşdur ki, Azərbaycan iqtidarı dövlət naminə kifayət qədər faydalı iş görür və bu mənada bir sıra partiyanın qarşısına qoyduğu məqsəd­ləri faktiki olaraq yüksək səviyyədə re­allaşdırır. Heç bir müxalif partiya həmin siyasi qüdrətə, potensiala və məharətə malik deyildir. Bunun fonunda xeyli say­da partiya sayca çoxalmağı deyil, siya­si-ideoloji konsolidasiyanı daha vacib hesab etməyə başlamışdır. 

Bu proses XXI əsrdə Azərbaycanda çox maraqlı siyasi tendensiyadan xəbər verir. Onun fəlsəfi-sinergetik təhlili bir sıra əhəmiyyətli məqamları aydınlaş­dırmağa imkan yaradır.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
“XQ”nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru