Bu beynəlxalq layihə 30 ildir ki, Azərbaycanın hərtərəfli yüksəlişinə xidmət edir

Ötən əsrin sonlarında yenidən müstəqillik əldə edən Azərbaycan özünün yeraltı və yerüstü sərvətlərinə sahib çıxmaq imkanı qazandı. Buna baxmayaraq, dövlət idarəçiliyində təmsil olunan səriştəsiz, naşı adamlar bu sərvətləri ölkənin davamlı inkişafına, xalqın gələcək firavanlığı naminə səfərbər etmək iqtidarında deyildilər. Eyni zamanda, gənc dövlətin vahid inkişaf strategiyasının olmaması, idarəçilkdə buraxılan kobud səhvlər ölkədə siyasi anarxiyanı və iqtisadi tənəzzülü getdikcə dərinləşdirirdi. 

Həmin o ağır günlərdə xalqımız müd­rik qərar qəbul edərək dünya şöhrətli si­yasətçi, dövlət idarəçiliyinin bütün sirlə­rinə yaxından bələd olan Heydər Əliyevi Bakıya dəvət etdi. Xalqın təkidli xahişi­ni qəbul edən Ümummilli lider paytaxta gələrək müstəqilliyini itirmək təhlükəsi ilə üzləşən Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladı. Ölkənin iqtisadi müstəqilliyi­nin onun yeraltı və yerüstü sərvətlərin­dən asılı olduğunu yaxşı bilən Heydər Əliyev qısa müddətdə bitkin bir inkişaf konsepsiyası işləyib hazırladı. Həmin konsepsiyanın əsasını isə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən neft-qaz ehtiyatlarının işlənməsi təşkil edirdi. Buna baxmayaraq, gənc dövlətin məhdud maliyyə imkanları, eləcə də dənizin dərin­liklərində işləyə biləcək qabaqcıl texnika və texnologiyaların olmaması buna imkan vermirdi. Hər cür çətin situasiyalarda çe­vik qərarlar qəbul etməyi bacaran ümum­milli lider Heydər Əliyev dünyanın trans­milli neft şirkətlərini Azərbaycana dəvət etməyi qərara aldı. 

Ölkəmizdə siyasi sabitliyə və əlverişli sərmayə mühitinə əmin olan əcnəbi şirkət­lər tərəddüd etmədən danışıq masası ətrafı­na toplaşdılar. Beləliklə, gənc Azərbaycan dövləti özünün gələcək inkişafının maliy­yələşdirilməsi üçün neft sənayesini xarici investisiyalar üçün açıq elan etdi. Hö­kumətin hazırladığı milli strategiya 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda, Gülüstan sa­rayında “Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yataığının dərinlikdə yerləşən hissəsinin kəşfiyyatı, birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında saziş”inin imzalanması ilə nəticələndi. 

Bütün dünyaya səs salan belə bir sazi­şin imzalanması ölkəmiz, xalqımız üçün mühüm tarixi hadisə, yüksək nailiyyət idi. Çünki gənc Azərbaycan dövləti ilk dəfə idi ki, müstəqil siyasət yürütmək iqtida­rında olmasını, özünün yeraltı sərvətlə­rinə sahib çıxmasını bütün dünyaya bəyan edə bilirdi. Təsadüfi deyil ki, təntənəli im­zalanma mərasimində çıxış edən ümum­milli lider Heydər Əliyev demişdir: “Biz müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri, onların ən böyük şirkətləri arasında əlaqələr yaradır, Azərbaycan iq­tisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına, azad bazar iqtisadiyyatına qoşulması üçün əsas yaradırıq. Bu müqavilənin imzalanması bazar iqtisadiyyatının Azərbaycanda hə­yata keçirilməsi üçün ilk böyük addım­dır. Biz bu müqaviləni imzalamaqla xa­rici ölkələrdən Azərbaycana investisiya qoyulması üçün böyük yol açırıq, digər sahələrdə çalışan şirkətlərin də Azərbay­canda fəaliyyət göstərməsi üçün zəmin yaradırıq, müstəqil Azərbaycan Respubli­kasının iqtisadiyyatında və ictimai-siyasi həyatında hökm sürən sabitliyi dünyaya bir daha nümayiş etdiririk”. Bu, Azərbay­canın gələcək sosial-iqtisadi inkişafı üçün yeni perspektivlər açan, ölkənin maliyyə imkanlarını xeyli dərəcədə artıran tarixi sazişə verilən əsl qiymət idi. 

Dünya neft sənayesinin tanınmış 11 ən böyük transmilli şirkəti ilə imzalanmış bu tarixi saziş iqtisadi və siyasi əhəmiyyətinə görə sonradan “Əsrin müqaviləsi” adını aldı. Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti­nin nəticəsi olan “Əsrin müqaviləsi” Xəzər regionunu beynəlxalq əməkdaşlıq məka­nına çevirdi. Gənc, suveren Azərbaycan Respublikası az müddətdə qlobal enerji la­yihələrinin təşəbbüskarı və əsas iştirakçısı kimi tanındı, ölkəmizin beynəlxalq nüfuzu xeyli artdı. “Əsrin müqaviləsi”nin uğurla icra olunması ölkəmizi iqtisadi tənəzzül­dən sürətli inkişaf yoluna çıxardı. İlk növ­bədə, Azərbaycana güclü xarici investisiya axını başladı. Ötən müddətdə təkcə AÇG layihəsinə 45 milyard dollar məbləğində xarici sərmayə qoyulması da bunun bariz nümunəsidir. 

1997-ci il noyabrın 7-də “Çıraq” plat­formasından ilk hasilat quyusunun istis­mara verilməsi Azərbaycanın yeni neft strategiyasının uğurlarının başlanğıcı idi. Beş gün sonra, noyabrın 12-də ölkəmi­zin rəsmi dövlət və hökumət üzvlərinin, Azərbaycan Beynəlxal Əməliyyat Şirkə­tinin nümayəndələrinin, eləcə də xarici ölkələrdən gəlmiş qonaqların iştirakı ilə “Çıraq” platformasında təntənəli məra­sim keçirildi. Tədbirdə bu möhtəşəm ta­rixin yaradıcısı Heydər Əliyevin şəxsən iştirak etməsi isə olduqca qürurverici idi. Azərbaycanın yeni neft strategiyasının məhtəşəm uğurunun müjdəsini xalqımıza çatdıran ümummilli lider Heydər Əliyev həmin təntənəli mərasimdə çıxış edərək bu təntənənin, əldə edilən nailiyyətlərin Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin qa­zanılmasından sonra mümkün olduğunu söyləyərək demişdir: “1994-cü ilin sent­yabr ayında biz ilk böyük neft müqavilə­sini imzalayarkən dünyaya nümayiş et­dirdik ki, Azərbaycan müstəqil dövlətdir və müstəqil dövlət kimi öz təbii sərvətlə­rinin sahibi olaraq onlardan istifadə edil­məsi haqqında qərarlar qəbul edir. Üç il keçəndən sonra biz bir daha təsdiq edirik ki, Azərbaycan müstəqil dövlətdir, Azər­baycanın dövlət müstəqilliyi dönməzdir, əbədidir və biz artıq bu müstəqilliyimizin gözəl bəhrələrini görürük”. 

Həmin tarixi nailiyyət, “Əsrin müqa­viləsi”nin həyata keçirilməsi sahəsində qazanılmış zəngin təcrübə sonralar “Azə­ri” və “Dərinsulu Günəşli” yataqlarının da mərhələli şəkildə işlənməsinə imkan yaratdı. 2001-ci ilin avqust ayında “Azə­ri-Çıraq-Günəşli” yataqlar blokunun tam­miqyaslı işlənməsi ilə bağlı qərar qəbul olundu. Bu mərhələ çərçivəsində “Azəri” yatağında və “Günəşli” yatağının dərin­likdə yerləşən unikal hasilat və texniki təchizat platformaları inşa olundu, nef­tin Səngəçal terminalına nəqli üçün yeni sualtı boru kəmərləri çəkildi. Xam nefi qəbul etmək üçün terminalın ərazisində əlavə genişləndirmə işləri aparıldı. Bu iş­lər nəticəsində Səngəçal terminalı dünya­nın ən nəhəng neft obyektlərindən birinə çevrildi. 

2005-ci ilin əvvəllərində “Azəri” ya­tağının mərkəzi hissəsində quraşdırılmış platformadan neft hasilatına başlanıldı. Bununla da, Azərbaycanda böyük neft hasilatının əsası qoyuldu. Sonrakı illərdə “Azəri” yatağnın şərq və qərb hissələri­nin”, eləcə də “Dərinsulu Günəşli” yata­ğının istismara verilməsi ilə Azərbaycanda neft hasilatı kəskin şəkildə artaraq 2010-cu ildə rekord səviyyəyə – 51 milyon tona çat­dırıldı. Ötən müddətdə Xəzərin Azərbay­can sektorunda quraşdırılmış unikal neft platformalarından hasilat ahəngdar şəkildə davam etdirildi. Məhz bunun nəticəsidir ki, ötən illər ərzində “Azəri-Çıraq-Günəş­li” yataqlar blokundan 593 milyon ton neft (4,4 milyard barel) çıxarılıb. 

Ulu öndər Heydər Əliyevin işləyib hazırladığı mükəmməl neft strategiyası Azərbaycana özünün zəngin neft ehtiyat­larını dünya bazarlarına müstəqil şəkildə çıxarmaq imkanı yaratdı. Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində Azərbaycan şaxələndirilmiş ixrac boru kəməri marşrut­larına sahib oldu. 1997-ci ilin sonlarından etibarən Azərbaycan nefti Bakı-Novoros­siysk boru kəməri ilə Şimal istiqamətinə axmağa başladı. 1999-cu ilin aprel ayından isə xam neft yenicə istifadəyə verilmiş Ba­kı-Supsa boru kəməri ilə Qərb istiqamə­tinə, Qara dənizin sahilində yerləşən Supsa limanına axmağa başladı. 

Bununla belə, Azərbaycanın artan neft həcmlərini dünya bazarına çıxarmaq üçün daha geniş imkanlara malik boru kəmərinə ehtiyac var idi. Ümummilli liderimizin bu­nunla bağlı da öz ideyası, öz planı vardı. Belə ki, “Əsrin müqaviləsi”nin imzalan­ması mərasimində ulu öndər bu barədə fikrini bildirərkən həmin kəmərin keçəcəyi marşrutu və onun son ünvanını da zərgər dəqiqliyi ilə nişan verdi. Bu, Bakı-Tbili­si-Ceyhan marşrutu idi. Bütün siyasi təz­yiqlərə rəğmən, bu ideya da gerçəkliyə çevrildi. Zaman Heydər Əliyevin bu kon­sepsiyasının tamamilə real, həm də iqtisadi cəhətdən səmərəli olduğunu bir daha sübut etdi. 

Hazırda AÇG yatağından hasil olunan həcmin böyük hissəsi dünya bazarları­na BTC boru kəməri vasitəsilə çatdırılır. Uzunluğu 1768 kilometr olan dünya sə­viyyəli boru kəməri Azərbaycandan Gür­cüstana keçərək Aralıq dənizinə çatır. Tür­kiyənin Ceyhan şəhərində yeni bir dəniz terminalı inşa edilib. Boru kəməri tranzit ölkələrə xeyli gəlir gətirib, Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə və Qərb arasında iq­tisadi və siyasi əlaqələrin güclənməsinə kömək edib. BTC kəmərinin ötürücülük qabiliyyəti gündə bir milyon barel təşkil edən layihə gücündən hazırda gündə 1,2 milyon barelə qədər artırılıb. Bu günə qə­dər həmin boru kəməri vasitəsilə 4,3 mil­yard bareldən çox (təxminən 576 milyon ton) xam neft Xəzərdən Aralıq dənizinə təhlükəsiz və etibarlı şəkildə nəql olunub. 

1999-cu ilin dekabr ayının son günlə­rində Azərbaycanın mənfəət nefti yüklən­miş ilk tanker Qara dənizdən dünya baza­rına səmt götürüb. Bununla da, ölkəmiz tarixində ilk dəfə olaraq neftdən müstəqil şəkildə gəlir götürməyə başlayıb. Həmin gəlirlərdən səmərəli istifadə olunması, onun müəyyən hissəsinin gələcək nəsillərə çatmasını təmin etmək məqsədilə ümum­milli lider Heydər Əliyevin 29 dekabr ta­rixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublika­sının Dövlət Neft Fondu yaradılıb. Ötən müddətdə fond “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlar blokunun və “Şahdəniz” qaz ya­tağı layihələrinin işlənməsindən və digər daxilolmalardan 202 milyard ABŞ dolları məbləğində gəlir əldə edib. 

Yeri gəlmişkən, “Azəri-Çıraq-Günəş­li” yataqlar blokunun dərin qatlarında olan neft və qaz ehtiyatları 30 ilə nəzər­də tutulmuş sazişin müddətinin daha 25 il uzadılmasına səbəb olub. Azərbaycanın uzunmüddətli, bitkin neft strategiyasının müəllifi ulu öndər Heydər Əliyev isə bu­nun anonsunu çox-çox əvvəllər vermişdi. Belə ki, 1997-ci il noyabrın 12-də “Çıraq” platformasında ilkin nertin çıxarılmasına həsr olunmuş mərasimdə ümummilli lider demişdir: “Bizim imzaladığımız müqa­vilələrin hamısı təxminən 30 il müddətinə bağlanıbdır. Ancaq mən güman edirəm ki, bu müqavilələr 30 il yox, ondan da çox illər işləyəcəkdir. Mən hesab edirəm ki, Azər­baycan Respublikasının dünyanın böyük neft şirkətləri ilə imzaladığı müqavilələr XXI əsrdə həm Azərbaycan üçün, həm də Azərbaycanla müştərək iş görən şirkətlər, ölkələr üçün çox əhəmiyyətli sənədlərdir”. 

Zaman ümummilli liderin bu uzaq­görən qənaətinin həqiqiliyini bir daha sü­buta yetirdi. Məlum olduğu kimi, 2017-ci il sentyabrın 14-də Prezident İlham Əliye­vin və birinci xanım Mehriban Əliyevanın iştirakı ilə Bakıda Xəzər dənizinin Azər­baycan sektorunda “Azəri”, “Çıraq” yataq­larının və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında düzəliş edilmiş və yenidən tərtib olunmuş sazişin imzalanması mərasimi keçirilib. Beləliklə, “Azəri-Çıraq-Günəşli” nəhəng neft yatağı­nın işlənilməsində yeni dövr başlanıb. Yeni sazişin ölkəmiz üçün çox böyük əhəmiy­yəti var. Əvvəla, “Azəri-Çıraq-Günəşli” neft yatağının işlənilməsi 2050-ci ilədək uzadılıb.

Digər tərəfdən, bu sazişin şərtləri Azər­baycan üçün daha əlverişlidir. Belə ki, yeni sazişə əsasən, SOCAR-ın layihədəki işti­rak payı 11,65 faizdən 25 faizə qaldırılıb. Beynəlxalq tərəfdaş şirkətlər Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fonduna 3,6 milyard dollar bonus ödəyəcək. Azərbay­cana çatacaq mənfəət neftinin səviyyəsi isə 75 faiz təşkil edəcək. Eyni zamanda, 2050-ci ilədək “Yeni Əsrin müqaviləsi” çərçivə­sində həyata keçiriləcək əməliyyatlara 40 milyard dollardan çox sərmayə qoyulması gözlənilir. 

Artıq bu möhtəşəm layihə real fəaliy­yət sahəsinə çevrilib. Cari ilin aprel ayında “Azəri-Mərkəzi-Şərqi” adlandırılan plat­formadan ilkn neftin hasilatına başlanılıb. Hazırda burada 2 quyudan neft çıxarılır. Ötən müddətdə həmin quyulardan 815 min bareldən neft hasil edilib.

İlham ŞABAN, 
Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanma­sından ötən 30 il bir daha təsdiqlədi ki, “Azəri”, “Çıraq” və “Dərinsulu Günəş­li” (AÇG) layihəsi tarixdə, sadəcə, Azərbaycan hökuməti ilə bir qrup xarici neft şirkətinin birləşdiyi konsorsiumda həyata keçirilən hasilatın pay bölgüsü tipli sıradan bir saziş deyildi. AÇG-nin işlənilməsi üzrə saziş Azərbaycanın neft və qaz sənayesinin yeni erasının sim­voludur. Bu müqavilənin reallaşması həm Azərbaycan, həm də müqavilənin iştirakçısı olan şirkətlər üçün əlamətdar hadisədir. 

AÇG layihəsi müstəqil Azərbaycanın qarşıya qoyduğu bir uğur hədəfi idi. Bu hədəf insanlarda gələcəyə inam yaratdı. Müqavilənin reallaşması müxtəlif millət və ölkələrdən olan insanları bir araya gə­tirdi. Onlar platformalar inşa etdilər, boru kəmərləri çəkdilər, terminallar tikdilər. Onlar Xəzərin dərin qatlarındakı təbii eh­tiyatları işlənməyə cəlb etmək üçn müasir texnologiyalar gətirdilər, neft çıxardılar. Bu təkcə enerjinin zəfəri deyildi, ölkənin qarşıdakı böyük uğurlarının başlanğıcı və ulu öndər Heydər Əliyevin müəllifi oldu­ğu Azərbaycanın yeni neft strategiyasının təntənəsi idi.

Ötən 30 ildə “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycana iqtisadi inkişaf, tərəqqi gətirməklə yanaşı, ölkəmizə, xalqımıza sosial rifah bəxş edib. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, bu il iyulun 1-dək “Azəri-Çıraq-Günəşli”dən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fonduna 202 milyard dollar vəsait daxil olub. Həmin vəsait hesabına ölkəmizin dina­mik sosial-iqtisadi inkişafı təmin edilib. Neftdən əldə olunan gəlirlər ölkə iqtisa­diyyatının şaxələndirilməsinə, qeyi-neft sektorunun sürətli inkişafına imkan ya­radıb. Bunun da hesabına ölkədə çox­saylı iş yerləri açılıb. Eyni zamanda, Prezident İlham Əliyevin düşünülmüş , məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində “qara qızıl”ın insan kapitalına çevrilmə­si istiqamətində mühüm addımlar atılıb.

Neft gəlirləri həm də, Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilmə­sinə mühüm töhfələr verib. Məhz bunun nəticəsi idi ki, 30 il düşmən tapdağında olan torpaqlarımız cəmi 44 gün ərzində azad edildi. 2023-cü ilin sentyabr ayın­da həyata keçirilmiş lokal xarakterli anti-terror tədbirləri nəticəsində isə düş­mən silahı yerə ataraq təslim oldu. Bu­nunla da, Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü tam təmin olundu. 

İndi isə işğaldan azad olunmuş əra­zilərimizdə geniş bərpa-quruculuq iş­ləri aparılır, düşmənin viran qoyduğu, xarabazara çevirdiyi torpaqlarda yeni şəhər, kənd və qəsəbələr salınır. Bunun da hesabına Qarabağ və Şərqi Zəngə­zurda həyat yenidən canlanır, insanlar doğma yurdlarına qayıdırlar. Sevindiri­ci haldır ki, Azərbaycan bütün bu işləri heç bir beynəlxalq təşkilatdan, dünyanın hər hansı bir ölkəsindən yardım alma­dan öz gücü, maliyyə potensialı vasitə­silə həyata keçirir. Bu da, heç şübhəsiz, “Əsrin müqaviləsi”nin uğur hekayəsinin məntiqi nəticəsidir. Prezident İlham Əli­yevin qeyd etdiyi kimi, “Əsrin müqa­viləsi” Ulu öndərin Azərbaycan xalqı qarşısında misilsiz xidmətlərindən biri­dir. Bu gün bütün Azərbaycan xalqı bu kontraktın gözəl nəticələrini öz həyatın­da görür.

Xəzərdə neft əfsanəsinin tarixi səhifələri

• 20 sentyabr 1994-cü il. “Azəri-Çı­raq-Günəşli” yataqlar bloku üzrə hasi­latın pay bölgüsü sazişi imzalanıb.

• 7 noyabr 1997-ci il. “Çıraq” plat­formasından neft hasilatına start veri­lib. 

• 12 noyabr 1997-ci il. Səngəçal ter­minalının təntənəli açılışı keçirilib. 

• 12 yanvar 1998-ci il. “Çıraq” ya­tağından hasil edilən neftin Bakı–No­vorossiysk boru kəmərinə vurulmasına başlanılıb. 

• 24 mart 1998-ci il. AÇG-nin ilk ixrac tankeri Novorossiysk terminalın­dan dünya bazarına yola salınıb.

• 10 dekabr 1998-ci il. Bakı–Supsa kəmərinin neftlə doldurulmasına baş­lanılıb.

• 8 aprel 1999-cu il. Supsa termina­lında ilk tanker yüklənib.

• 18 aprel 1999-cu il. Qərb ixrac neft kəmərinin tikintisinin başa çatması və Supsa terminalının istifadəyə verilməsi mərasimi keçirilib.

• 30 avqust 2001-ci il. AÇG-nin tammiqyaslı işlənilməsi layihəsinin 1-ci mərhələsi (“Faza-1”) ilə bağlı hökumət­lə icazə sazişi imzalanıb. 

• 18 sentyabr 2002-ci il. Azərbay­can hökuməti AÇG-nin tammiqyaslı işlənilməsi layihəsinin 2-ci mərhələsinə (“Faza-2”) razılıq verilib və BTC-nin təməli qoyulub.

• 30 iyul 2003-cü il. Azərbaycanda BTC boru kəmərinin çəkilişinə start verilib. 

• 20 sentyabr 2004-cü il. AÇG-nin tammiqyaslı işlənilməsi layihəsinin 3-cü mərhələsi (“Faza-3”) üzrə saziş imzalanıb.

• 13 fevral 2005-ci il. “Mərkəzi Azə­ri” platformasında ilk neftin hasilatına başlanılıb.

• 25 may 2005-ci il. Səngəçal termi­nalında BTC-nin Azərbaycan hissəsi­nin açılış mərasimi keçirilib.

• 12 oktyabr 2005-ci il. BTC-nin Gürcüstan hissəsinin açılış mərasimi keçirilib.

• 30 dekabr 2005-ci il. “Qərbi Azə­ri” platformasından ilk neftin hasilatı başlanıb.

• 4 iyun 2006-cı il. BTC boru kəmə­ri ilə ixrac edilən ilk neft partiyası Cey­han terminalından Böyük Britaniyanın “Hawthorne” tankerinə yüklənib.

• 13 iyul 2006-cı il. Ceyhanda BTC layihəsinin tam istismara verilməsi mə­rasimi keçirilib.

• 22 oktyabr 2006-cı il. “Şərqi Azə­ri” platformasından ilk neft hasil edilib.

• 22 aprel 2008-ci il. “Dərinsulu Günəşli” platformasından neft hasilatı­na start verilib. 

• 28 yanvar 2014-cü il. “Qərbi Çı­raq” platformasından hasilat başlayıb.

• 14 sentyabr 2017-ci il. Bakıda AÇG üzrə yenilənmiş hasilatın pay böl­güsü sazişi (“Yeni əsrin müqaviləsi”) imzalanıb. Bununla da, “Əsrin müqa­viləsi”nin müddəti 2050-ci ilədək uza­dılıb.