NATO-nun Vilnüs sammiti ərəfəsində Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski alyans ölkələrinə səfər etdi. İyulun 6-da o, Bolqarıstanda, Çexiyada oldu, oradan iyulun 7-də Slovakiyaya, sonra da Türkiyəyə getdi. Cənab Zelenski səfərlər zamanı oxşar mövzuları müzakirə etdi: Kiyevə silah tədarükü, Rusiyaya təzyiq, Ukraynanın NATO-ya daxil olması. Amma ukraynalı liderin Türkiyəyə səfəri daha çox diqqətlə izlənilirdi. Çünki Ukraynada müharibənin davam etdiyi şəraitdə “taxıl dəhlizi”nin fəaliyyət göstərməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Xatırladaq ki, taxıl sazişi Rusiya, Ukrayna, Türkiyə və BMT arasında 2022-ci ilin iyununda Ukrayna limanla­rından Qara dəniz vasitəsilə taxıl ixra­cına dair beynəlxalq müqavilədir. Sadə dillə desək, taxıl müqaviləsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Rusiya Qara dənizdə təhlükəsiz dəniz dəhlizləri açır və bu dəh­lizlər vasitəsilə taxıl Ukraynanın üç lima­nından (Odessa, Çernomorsk və Yujnı) ixrac edilir. Belə olan halda Rusiya ixra­ca müdaxilə etməyəcək və təhlükəsizli­yi təmin edəcək. İmzalanmış saziş taxıl müqaviləsinin müddəti başa çatarsa, onun avtomatik uzadılmasını nəzərdə tutur.

Qeyd edək ki, müharibə başlamaz­dan əvvəl Rusiya və Ukrayna dünya ba­zarında buğda həcminin təxminən üçdə birini satırdılar (təchizatın təxminən 20 faizi Rusiya, 12 faizi isə Ukraynanın pa­yına düşür). Taxıl Afrika, Yaxın Şərq və bəzi Asiya və Aİ ölkələrinə ixrac edilirdi. Müharibənin başlanmasından sonra bir çox ölkə Rusiya ilə ticarətdən imtina etdi və ölkədəki hərbi əməliyyatlar səbəbin­dən Ukraynadan taxıl ixracı dayandırıl­dı. Bu, qiymətlərin sürətlə artmasına və bəzi ölkələrdə aclıq təhlükəsinə səbəb oldu. Məsələn, BMT-nin məlumatına görə, 2022-ci ilin mart ayında buğdanın qiymətindəki artım həmin ilin fevral ayı ilə müqayisədə 20 faiz təşkil etmişdi. 

İyulun 17-də “taxıl dəhlizi”nin fəaliy­yətinin müddət başa çatır. Ancaq rəsmi Moskva açıq şəkildə bildirir ki, sövdələş­məni uzatmaq niyyətində deyil, çünki Ru­siyanın ərzaq və gübrələrinin ixracına qo­yulan qadağa hələ də qüvvədədir. Buna görə də, Qərb ölkələri, xüsusilə də Ukray­na “taxıl dəhlizi”nin fəaliyyət göstərmə­sinə çalışır. Bu məqsədlə cənab Zelenski Türkiyəyə səfər etdi. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla birgə keçirdiyi brifinqdə ukraynalı lider bildirdi ki, bü­tün dünya Ukrayna taxılının ixracı üçün “taxıl dəhlizi”nin fəaliyyətində maraqlıdır və buna görə də onun fəaliyyəti Rusiya Federasiyasından asılı olmamalıdır. 

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ər­doğan bildirdi ki, taxıl sazişinin müddə­tinin uzadılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: “İl ərzində taxıl dəhlizi ilə 33 milyon ton məhsul daşınmışdır. Bu müqavilənin müddəti iyulun 17-də başa çatır. İndi sa­zişin müddətinin uzadılmasına nail olmaq çox vacibdir. Türkiyə bu istiqamətdə səy­lərini davam etdirir. Bu təşəbbüsün iki-üç ay müddətində davam etdirilməsi vacib­dir. Ümumiyyətlə, 2 il müddətində dünya bazarlarına məhsulların çıxarılmasını təmin etməyə çalışırıq. Türkiyə iyulun 17-də başa çatacaq taxıl sazişinin uzadıl­masına ümid edir. Biz taxıl dəhlizinin iki il müddətinə uzadılmasına çalışacağıq”. 

Bundan başqa, qardaş ölkə liderinin sözlərinə görə, Türkiyə Ukrayna ilə Ru­siya arasında sülhə nail olmaq üçün səy­lərini davam etdirəcək: “Biz münaqişənin başlanğıcından bir çox sahələrdə – siyasi, iqtisadi, təhlükəsizlik sahələrində konkret yardım göstərməklə Ukrayna ilə həmrəy olduğumuzu nümayiş etdirmişik. Biz həm də beynəlxalq hüquq əsasında danışıqlar yolu ilə müharibənin sona çat­ması üçün ən intensiv səy göstərən ölkə olduq”. 

Ukrayna–Türkiyə danışıqları, şübhə­siz ki, Volodimir Zelenskinin səfər proq­ramının vacib hissəsi kimi qiymətləndiri­lirdi. Təkcə ona görə yox ki, Ankara taxıl təşəbbüsündə həm bu sövdələşməyə diplomatik dəstək, həm də Ukrayna liman­larından taxıl ixracına logistik töhfə baxı­mından əsas rol oynayıb və oynamaq­da davam edir. Bu gün cənab Ərdoğan NATO üzvü olan ölkələrin Rusiya–Ukray­na münaqişəsinin hər iki tərəfi ilə təmas­da olan azsaylı liderlərindən biridir. Hələ Ərdoğan–Zelenski görüşündən əvvəl Tür­kiyə mətbuatı ukraynalı qonaqla danışıq­lardan sonra Türkiyə Prezidentinin rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə əlaqə saxlamağı planlaşdırdığını yazmışdı. 

İndi hamı Türkiyə liderinin rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə görüşünü gözlə­yir. Görüşün hansı nəticə ilə yekunlaşaca­ğı barədə müxtəlif mülahizələr irəli sürülür. Bununla belə, Ərdoğan–Putin görüşündə hansısa nəticə hasil olmayacağı təqdirdə Ukrayna taxılının daşınacağı marşrutlar müzakirə edilir. Ukrayna Aqrar Biznes Klubunun analitiki Svetlana Litvinin sözlə­rinə görə, əgər razılaşma davam etməsə, ukraynalı fermerlərin alternativləri var. Uk­rayna məhsullarını başqa yollarla da ixrac edə bilər: Dunay çayının limanları vasitə­silə, eləcə də Ukraynanın qərb sərhədləri ilə dəmir yolu və avtomobil yolu ilə. Lakin bunun üçün ayrıca infrastruktur təşkil et­mək və beynəlxalq ekspertləri cəlb etmək lazımdır. Bununla belə, analitik hesab edir ki, dəniz limanları vasitəsilə ixrac ən sürət­li və logistik cəhətdən optimal yoldur. 

Bir sözlə, taxıl müqaviləsinin ləğvi dünya bazarında qiymətlərin artmasına və ilk növbədə, Afrika ölkələrinə, eləcə də hazırda Ukrayna məhsullarını aktiv şəkildə alan Şərq ölkələrinə ərzaq çat­dırılmasında ciddi çətinliklərə səbəb ola bilər. Buna görə də, mütəxəssislər Ərdo­ğan–Putin görüşünün nəticəsinin dünya iqtisadiyyatı üçün də təsiri olacağını dü­şünürlər.

Səbuhi MƏMMƏDOV, “Xalq qəzeti”