Görkəmli dilçi alim, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədlinin ana dilimizin tarixinə işıq salan qiymətli bir mənbəni – Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvaninin “Məzhər üt - türki” adlı klassik dərsliyini aşkara çıxarıb, tədqiq edib kitab şəklində oxuculara çatdırması ciddi elmi nailiyyətdir.

Əslən Güney Azərbaycanın Ər­dəbil şəhərindən olan dərslik müəllifi­nin əlyazmasının tərtibçisi və şərhlə­rin müəllifi kimi Nadir müəllim əhatəli tədqiqat işi aparmışdır. Alim 30 səhifə­lik “Ön söz”də dilimizin inkişaf yolunun, qrammatik və leksik normalarının tarixi təkamülünün öyrənilməsi baxımından yeni mülahizələr irəli sürmüş, türkoloq­lar, şərqşünaslar, bir sözlə, linqvisto­loq mütəxəssislər üçün dəyərli bir elmi mənbə ərsəyə gətirmişdir. Nadir Məm­mədlinin “Ön söz”ü türk, ingilis, fransız dillərinə çevirməsi onun xarici aləm­də də maraq doğurub yayılması üçün önəmlidir. 

Kitabla tanış olmağa başlayan­da müəllifin adı və dərsliyə (risaləyə) vaxtilə qoyulmuş sərlövhə mənə tanış gəlmədi. Bu nəşrlə tanışlıqdan sonra aydın oldu ki, dərsliyin müəllifinin “Şir­vani” təxəllüsünü götürməyinin səbəbi gənclik, yeniyetməlik illərində bir müd­dət Şirvanda – Şamaxıda yaşaması olmuşdur. Nadir Məmmədli bu barədə “Ön söz”də məlumat verir. Klassik me­todiki vəsaitin sərlövhəsindəki “məzhər” sözü tanış gəlməsə də, “it-türki” kəlmə­si Kaşğari “Divanı”nın adını xatırlatdı. Ərəb dilində “məzhər” sözünün dilimizə tərcüməsi “bir şeyin zahir olduğu yer; təzahür; yetişmə, nail olma” deməkdir. 

Yəni dərslik müəllifi – Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvani oxucusuna anladır ki, tarixən türk – Azərbaycan dili bu yerlər­də yaranmış, minilliklər boyu inkişaf et­miş, xalq isə əsrlər boyu onu yaşatmış­dır. Azərbaycan türkcəsi əzəmətinə, gözəlliyinə və rəvanlığına görə heç də ərəbcədən, farscadan geri qalmır, onu bu yad sistemli dillərin təsiri altında əri­dərək məhv etmək Allah qarşısında bö­yük və bağışlanılmaz günahdır.

Tərtibçi Əbdürrəhim Ərdəbili Şirva­nin “Məzhər üt - türki” dərsliyini Azər­baycan Səfəvi imperiyası ərazisində Qızılbaş türkcəsinin qrammatik qayda­ları və leksik tərkibini öyrənmək üçün yazılmış ilk vəsait kimi səciyyələn­dirərək göstərir ki, müəllif “Məzhər üt-türki”nin əlyazmasının müqəddimə­sində bu barədə məlumat verir və onu “gözəl türk dili” kimi təqdim edir. Səfə­vilərin hakimiyyətə gəlişi zamanından Nadir şah Əfşarın hakimiyyətinədək, təxminən 250 illik bir dövrdə “Məzhər üt-türki”dən savayı, Azərbaycan türk­cəsi barədə qrammatika və leksika ilə bağlı mənbə olmadığı üçün bu kitabın əhəmiyyəti dil tariximiz üçün əvəzsizdir. 

Professor Nadir Məmmədlinin “Ön söz”də toxunduğu məsələlərin hər biri ciddi elmi mahiyyət daşıyır, geniş oxu­cu kütləsi üçün maraq doğurur. İrəli sürülən mülahizələr, elmi ümumiləş­dirmələr bu klassik dilçilik əsərinin müasirlərimiz üçün gərəkliyini bir daha əsaslandırır. Dilçiliyə dair elmi qaynaq­ların sırasında layiqli yer tutacaq yeni kitab Nadir Məmmədlinin ana dilimizin tarixinin və nəzəri əsaslarının dərindən öyrənilməsinə dəyərli töhfəsidir.

Mahirə HÜSEYNOVA,
filologiya elmləri doktoru, professor