(fəlsəfi-politoloji təhlil)

II MƏQALƏ

Güclü lider kimdir?

Əgər bu suala fəlsəfi və politoloji kon­tekstdə cavab axtarsaq, çoxlu sayda yanaş­maları və tərifləri nəzərə almalıyıq. Tədqiqat­çılar liderliyi araşdırarkən məsələnin bu tərəfini mütləq qeyd edirlər. XX əsrin tanın­mış politoloqlarından olan fransız Jan Blon­del xüsusi vurğulayırdı ki, liderlik haqqın­da çox sayda araşdırma aparılsa da, yekdil mövqe formalaşmamışdır. 

Liderliyə aid müxtəlif politoloji (irsilik, situasion, transformasiya, dəyərlər təlimləri və digərləri) və fəlsəfi (sosial-fəlsəfi, kulturo­loji, korss-kültür, sinergetik və s.) yanaşmala­rın fonunda belə bir sıra filosofların fikrincə, “liderliyin fəlsəfəsi hələ formalaşmamışdır” (ingilis filosoflar: P.Kas, R.Frenç, P.Simp­son). Bu fenomenin siyasi-nəzəri dərki də intensiv inkişaf etməklə yanaşı, bir-birindən hətta ifrat dərəcədə fərqlənən mövqeləri və nəticələri özündə ehtiva edir. Məsələn, bura­da “liderin püşkatma üsulu ilə seçilməsi”n­dən tutmuş, ümumiyyətlə, lidersizliyə və ya superliderliyə qədər fərqli dəyərləndirmələrə rast gəlinir.

Bir qəzet məqaləsində liderliyin fəlsəfi və siyasi-nəzəri özəlliklərini vurğulamaqda məqsədimiz nədən ibarətdir? Məqsəd liderli­yin və lider olmanın fəlsəfi və ya politoloji dərkinin müasir mərhələdə heç də asan olma­dığını və çox fərqli baxışların mövcudluğunu vurğulamaqdan ibarətdir. 

I məqalədə qeyd etdiyimiz “güclü lider” anlayışı ilə bağlı Qərb politoloji fikrində mövcud olan qeyri-müəyyənlik də bununla bağlıdır. Buradan vacib bir politoloji sual çıxır: Bütövlükdə, güclü lider və liderin gücü anlayışlarını hansı meyarlarla müəyyən et­mək olar? Belə görünür ki, hər bir konkret situasiyada, coğrafiyada, tarixi-siyasi təc­rübədə çox sayda faktorları nəzərə almaqla liderin gücü və güclü lider haqqında fikir yü­rütmək daha doğru olar! Bu məsələni də iki səviyyədə nəzərdən keçirmək mümkündür. Birinci, güclü lider və liderin gücü anlayışla­rının qlobal miqyasda əlamətlərinin təhlili ilə bağlı olan miqyasdır. İkinci, konkret regiona və ölkə miqyasında həmin anlayışların kəsb etdikləri məzmunla əlaqəlidir. 

Çağdaş güclü lider

Liderin güclü olub-olmaması liderlik haqqında konkret fəlsəfi və politoloji yanaş­ma çərçivəsində fərqli meyarlarla müəyyən edilir. Burada məsələyə beş aspektdə baxırlar: liderin şəxsi keyfiyyətləri, lider-tərəfdarları (ərtaf mühit), lider-cəmiyyət, lider-regional miqyas, lider– qlobal miqyas. Bu yanaşmala­rı iki daha ümumi mövqedə təsnif etmək olar: liderin şəxsi keyfiyyətləri və lider-ətraf mühit qarşılıqlı əlaqələri. 

Deməli, liderlikdə şəxsi keyfiyyətlərlə liderin ətraf mühitlə münasibətlərinin qarşı­lıqlı əlaqəsində onun güclü və ya zəif olduğu nəticəsini çıxarmaq olar. Burada əsas məsələ şəxsi keyfiyyətlər kimi hansı konkret əlamət­lərin seçilməsi və “ətraf mühit” anlayışına nələrin daxil edilməsi önəm daşıyır. 

Şəxsi keyfiyyətlər kimi sayca 5-dən tut­muş 72-dək (Stoqdill) və daha çox keyfiyyət­lər seçilə bilər. “Ətraf mühit” isə lider-tərəf­darları, lider-partiya, lider-sosial şəbəkələr, lider-KİV, lider-cəmiyyət, lider-regional mühit, lider-qlobal mühit kimi çox sayda mü­nasibətlər miqyasını özündə birləşdirə bilər. Buna görə də məsələni bir qədər də konk­retləşdirərək liderlik fəaliyyətinin reallaşma üsulu və alınan nəticələrə görə liderin xarak­teristikası məsələsinə keçmək olar. 

Beləliklə, güclü lider onun fəaliyyət üsulları, realllaşma mexanizmləri ilə bunun nəticəsində alınan faktların müqayisəsində müəyyən oluna bilər. Bu zaman güclü lideri liderin gücü motivə etmiş olur. Eyni zaman­da, burada müasir mərhələnin geosiyasi özəl­liyi mütləq nəzərə alınmalıdır. 

Məsələ ondan ibarətdir ki, hazırda qlobal və regional miqyaslarda geosiyasi turbulent­lik üstünlük təşkil edir. Bu, proseslərin həm sürətlə dəyişməsini, həm qeyri-müəyyənliyi, həm də riskləri özündə ehtiva edir. Bunların fonunda dünyanın geosiyasi mənzərəsi ki­fayət qədər mürəkkəb və dolaşıq təsiri bağış­layır ki, ümumi miqyasda onları nəzəri ifadə etmək çox çətin olur. Bir sıra siyasi liderlər belə vəziyyəti “idarəolunan xaos” adlandırır­lar. 

Bu reallıqlar, bütövlükdə, güclü lider və liderin gücü anlayışlarına bir qədər də konk­ret səviyyədə – regional və ölkənin keçdiyi tarixi-siyasi yol kontekstində baxmağın daha adekvat olduğunu göstərir. 

Məsələnin bu tərəfinin nəzəri aspektini bir kənara qoyaraq mövcud olan iki yanaş­manı vurğulayaq. Birinci, liderin aldığı nəti­cələrə görə onu xarakterizə etmək oalr ki, bu zaman onun hansı üsullardan istifadə etdiyi önəmli deyil. İkinci, liderin aldığı nəticələrə onun fəaliyyət üsulu kontekstində (əsas ola­raq liderlik etdiyi ölkənin ənənəsi ilə bağlı şə­kildə), regional və qlobal miqyasda müəyyən olunan pozitivlik kriteriyaları prizmasında baxmaq lazımdır. 

Təcrübə göstərir ki, liderin aldığı nə­ticələri onun fəaliyyətdə üstünlük verdiyi dəyərlərdən kənarda qiymətləndirilməsi perspektivli deyildir və dolaşıqlıq yaradır. Məsələn, bir dövlətin başçısı digər dövlətə qarşı müharibə elan edir və hərbi uğur qa­zanır. Lakin çox keçmir ki, bu uğurun real liderlik uğuru olmadığı aydınlaşır. Deyək ki, ABŞ-ın İraq savaşı, Fransanın Afrikada apardığı əməliyyatlarda olduğu kimi (bunun sayəsində Fransa bir neçə ölkəni müstəmləkə etmişdir) və ya SSRİ-nin Əfqanıstan savaşı kimi. Hərb meydanında əldə edilən uğurlar və ya sanksiyalarda gəlinən qənaətlər özlü­yündə liderin güclü olmasına dəlalət etmir. 

Maraqlıdır ki, liderin malik olduğu psixoloji, iradi, mənəvi keyfiyyətlər də bu­rada həlledici faktor rolunu oynaya bilmir. Məsələn, A.Hitler güclü iradəyə və psixo­logiyaya malik idi, ancaq onu pozitiv an­lamda güclü lider kimi politologiyada qəbul etmirlər. Lakin Mahatma Qandinin mənə­vi-əxlaqi, psixoloji, iradi keyfiyyətləri onun güclü lider kimi xarakteristikasında əsas yeri tutur. Və ya U.Çörçill, Ş.de Qoll güclü lider­lər olaraq qəbul edilirlər. 

Deməli, liderin güclü olmasını təsbit edən, regional və qlobal miqyaslarda təsiri olan başqa kriteriyalara ehtiyac vardır.

Güclü liderliyin Azərbaycan örnəyi

Son 300 ilin tarixi təcrübəsi göstərirdi ki, XX əsrdə Azərbaycanda güclü liderliyin fəlsəfəsi yeniləşməlidir. Türk liderlər, adətən, hünərli, ədalətli, müdrik və uzaqgörən ol­muşlar. Onlar mənəvi-əxlaqi dəyərlərə də yüksək qiymət vermişlər. Xüsusilə, ədalət və hüquqi normalarla milli toplumsal özünütəş­kil fəlsəfəsi bir-birini tamamlamışdır. Lakin XVII–XX əsr dövlətçilik və liderlik təcrübəsi göstərdi ki, bunlar yetərli deyildir. Bundan başqa, dövlət üsul-idarəsinin modeli də çox önəm kəsb edir. 

İmperiya kimi Azərbaycan strateji uğurlu ola bilmədi – o, Osmanlı və Rusiya imperi­yaları ilə uzun müddət davam edən savaşda daha çox itirdi. Xüsusilə, eyni mədəniyyətə və topluma malik olduqları Osmanlı ilə mü­nasibətlər müstəqil dövlət olmağa xidmət etmədi. Rusiya ilə savaşlar da çoxlu itkilərlə müşayiət olundu. Nəticədə, öncə Azərbaycan ikiyə parçalandı, bir hissəsi Rusiya imperiya­sına daxil edildi ki, bununla müstəqil dövlət­çiliyə fasilə verildi. 

Daha faciəvisi ondan ibarət idi ki, birinci­si, bir zamanlar milyon kvadratkilometrlərlə ölçülən ərazilərimiz əlimizdən çıxdı, ikincisi, geridə qalan ərazi də xanlıqlara parçalandı və onun xalq arasında çox pis mənfi psixoloji təsiri oldu: azərbaycanlılar bir-birinə qarşı qəzəbli oldular. Bir xanlıqda yaşayanlar digər xanlıqda yaşayanları sanki qəbul etmədilər. Dərinə getməyək, təəssüf ki, bütün bunlar Azərbaycan cəmiyyətinin bütöv sosial-psixo­loji, ünsiyyət və mədəni mühitinə ciddi zər­bələr vurdu. Faktiki olaraq, ölkənin cənubu bir, şimalı isə başqa sosial, siyasi, idarəetmə və mədəni mühitə düşdü. Çox təəssüf! 

Bununla yanaşı, Azərbaycanın Şimal hissəsi dövlətçiliyi bərpa etmək baxımından daha fəal mövqe tutmuşdu. Burada Rusiya vasitəsilə Avropa mədəniyyəti və dövlətçilik ideyalarının respublikaya gəlməsi öz rolunu oynadı. Ayrıca, Rusiya mühiti daha dinamik və yeniliyə açıq olduğundan azərbaycanlılar daha çevik dövlətçilik təfəkkürlərini müa­sirliyə uyğunlaşdıra bildilər. Bunun əlaməti XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Demokra­tik Respublikasının (ADR) yaranması oldu. Həmin məqamdan da Azərbaycan üçün real güclü lider anlayışının yeniləşməsi zərurəti bir daha özünü göstərdi. 

Məsələ ondan ibarətdir ki, ADR-in ömrü heç iki il də çəkmədi, qısa müddətdə süqu­ta uğradıldı. Lakin ADR-i quranların adları Azərbaycan dövlətçilik tarixinə qızıl hərf­lərlə yazıldı. Onlarla həmişə fəxr edir, qürur duyuruq. Lakin müstəqil dövlət kimi, Azər­baycanın qısa müddətdə mövcud ola bilmə­sinin səbəbləri üzərində də dərin və obyektiv düşünməliyik. “Nə üçün belə oldu?” sualına müasir fəlsəfi və politoloji təlimlər işığında baxıb, nəticələr çıxarmalıyıq. 

Bütün bunları bizə ulu öndər Heydər Əliyev öyrətmişdir! Həmişə məsələni yuxa­rıda vurğuladığımız aspektdə qoyardı. Ən əsası isə konkret fəaliyyəti ilə “Azərbaycan necə əbədi müstəqil dövlət ola bilər?” sualı­na cavab verərdi! Heydər Əliyev XX əsrdə Azərbaycanda “güclü lider” anlayışına kon­septual və praktiki-feili yeni məzmun verən böyük şəxsiyyət–lider idi! Bu dahi siyasi xadimin müəyyən etdiyi liderlik meyarları XXI əsr üçün də aktualdır və ayrıca Azər­baycanda güclü liderliyin nəzəri və praktiki məzmununu müəyyən edir. Heydər Əliyevin güclü liderliyi yalnız uğura yönəlmiş liderlik nümunəsidir. İstənilən situasiyada Heydər Əliyev liderliyi qalib olmağı nəzərdə tutur və bunun üçün çox sayda faktorların qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə alır. Onların üzərində geniş dayanmaq lazımdır.

Müstəqillik mərhələsində Azərbaycan­da güclü lider olmaq mürəkkəb məsələdir. Çünki keçən əsrin 90-cı illərinə Azərbaycan bir çox aspektlərdə çətin problemlərlə qədəm qoymuşdu. Burada sosial, siyasi, iqtisadi, hərbi, psixoloji, mənəvi-əxlaqi, ideoloji və geosiyasi böhran hökm sürürdü. Havadarla­rının ciddi dəstəyi və təhriki ilə Ermənistan ölkənin ərazi bütövlüyünü pozmuşdu və da­yanmaq bilmirdi. Qonşu dövlətlərin, xüsusilə Rusiya və İranın Azərbaycana münasibəti də əsasən qərəzli və ədalətsiz idi. Qərb dövlətlə­ri isə ikili standart siyasəti ilə Azərbaycanda dövlətçiliyi ciddi təhlükəyə atırdılar. Türkiyə kifayət qədər dəstək verə bilmirdi. 

Bunların fonunda Azərbaycan bir ölkə və dövlət kimi mövcud olmaq uğrunda həlledici savaşa hazırlaşmalı idi. Bunun üçün güclü lider lazım idi. Çünki cəmiyyət və dövlət ola­raq Azərbaycanın belə ağır vəziyyətdən çıxa bilməsi mümkünsüz görünürdü. Bütün və­ziyyəti kökündən ölkənin və xalqın xeyrinə dəyişə biləcək liderlik nümunəsi bir zərurətə çevrilmişdi. 

Tarixi təcrübəyə əsasən müasir mərhələ­də Azərbaycanda güclü liderlik nümunəsi həm öncəki mərhələlərdən, həm də hazırda dünyada mövcud olan modellərdən fərqlən­məli idi. Çünki burada xilaskarlıqla qurucu­luğu özünəməxsus sintez etməyə ehtiyac var­dı. Onları bir-biri ilə sıx əlaqədə və eksklüziv olaraq reallaşdırmaq lazım idi. Bunun üçün isə fərqli kriteriyalarla fəaliyyət göstərməyə ehtiyac vardı. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru