Ermənistan Azərbaycanla “Sülh və dövlətlərarası münasibətlərin qurulması haqqında” ikitərəfli saziş layihəsi üzrə danışıqlar aparsa da, bu ölkənin bizə münasibətdə xəbisliyi bitib-tükənmək bilmir. İrəvanda hakimiyyətlər dəyişir, ancaq bu münasibət on illərdir ki, dəyişmir. Haylar hər vəchlə Azərbaycana pislik etməyə çalışırlar. Onlar nəinki Azərbaycana və azərbaycanlılara, eləcə də bizimlə bağlı olan hər şeyə patoloji nifrət bəsləyirlər. Bu ilin aprelində İrəvanda ağır atletika üzrə Avropa çempionatının açılış mərasimində dövlət bayrağımızın yandırılması, iyulun əvvəlində isə Gürcüstanda keçirilən “Batumi Open” beynəlxalq karate turnirində erməni idmançının yarış başa çatdıqdan sonra azərbaycanlı idmançının sifətinə qəfildən yumruqla zərbə endirməsi bunun bariz göstəricisidir.

Ermənistanın digər bir pisliyi də Azərbaycanın ətraf mühitinə və bio­müxtəlifliyinə zərər vurmasıdır. Bu, beynəlxalq hüquqda ekosid adlanır. Ekosid flora və ya faunanın kütləvi şə­kildə məhv edilməsi, atmosferin və ya su ehtiyatlarının zəhərlənməsi, habelə ekoloji fəlakətə səbəb ola biləcək di­gər hərəkətlərin edilməsidir. Bu termin Vyetnamla müharibənin qızğın çağın­da ABŞ-ın hərəkətlərinə reaksiya ola­raq, 1970-ci ildə Adam Qalfson tərəfin­dən elmi dövriyyəyə daxil edilib. Hüquq nəzəriyyəsi baxımından təbiətin məhv edilməsi cəzalandırılmalıdır. Bütün dünya üzrə ekoloji fəallar hesab edirlər ki, ekosid hazırda yalnız dörd cinayəti (soyqırımı, insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri və təcavüz) əhatə edən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi­nin yurisdiksiyasına daxil edilməlidir. Bir sıra ölkələrdə ekosid artıq cinayət kimi təsnif edilir. Bu ölkələrdə ekosid təşkil edə biləcək hərəkətlərə ekosis­temə əhəmiyyətli ziyan vurmaq və ya onu məhv etmək, yaxud hansısa növün rifahına, o cümlədən insanların sağ­lamlığına zərər vurmaq daxildir. Düz­dür, BMT hələ də ekosidi beynəlxalq cinayət kimi tanımayıb. Ancaq 2021-ci ildə beynəlxalq hüquqşünaslar qrupu ekosidi beşinci beynəlxalq cinayət he­sab edən qanun layihəsi hazırlayıblar.

***

Bəli, Ermənistanın Azərbaycana qarşı törətmiş olduğu cinayətlər az imiş kimi, onların üzərinə biri də əlavə olunub: ekosid. İyulun 11-də Azərbay­can Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə 2023-cü ilin altı ayının sosial-iqti­sadi yekunlarına həsr olunmuş müşa­virədə dövlət başçımızın toxunduğu məsələlərdən biri də Ermənistanın ekosid cinayətləri oldu. Dövlətimizin başçısı qeyd etdi ki, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ekoloji fəlakət zonasına çox yaxın idi: “Çünki Ermənistan həm Er­mənistandakı müəssisələrin fəaliyyəti nəticəsində, eyni zamanda, o vaxt iş­ğal edilmiş torpaqlarda – Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda təbii resurslarımı­zın vəhşicəsinə istismarı nəticəsində təbiətimizə böyük zərbə vurub. Təkcə onu demək kifayətdir ki, 60 min hek­tardan çox meşə fondu ermənilər tərə­findən dağıdılıb, talan edilib, çıxarılıb, satılıb, yaxud parket düzəldiblər və sa­tıblar. Yəni, bütün bu peyk görüntüləri bizdə var”.

***

Məqalənin girişində Ermənistanın Azərbaycana xəbisliyinin bitmədiyini vurğulamağımız əsassız deyil. Məsələ ondadır ki, Ermənistan hazırda Azər­baycanla, Naxçıvan Muxtar Respubli­kası ilə həmsərhəd ərazisində – Araz­dəyən kəndində illik istehsal gücü 180 min ton olan iri metallurgiya zavodunun inşasını həyata keçirir. Tikintiyə 70 mil­yon dollar sərmayə yatırılacaq, zavo­dun hündürlüyü 30 metr, sahəsi 16500 kvadratmetr olacaq.

Ekoloqlar bu fikirdə həmrəydirlər ki, zavodun inşası yeni ekoloji fəlakətə yol açacaq. Onların fikrincə, bu metal­lurgiya zavodunun zəhərli kimyəvi tul­lantıları bölgədəki ekosistemə böyük zərbə vura bilər. Onun tullantılarının Araz çayına axıdılması riski həm çay­dakı canlı aləm, həm də Arazın suyun­dan suvarma üçün istifadə edilən geniş təsərrüfatlar üçün həyəcan siqnalıdır. Ermənistanın dağ-mədən sənayesində heç bir beynəlxalq standartlara əməl edilməməsi həm Azərbaycan, həm də ümumilikdə bölgə üçün ciddi ekoloji təhdid yaradır.

Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə iyulun 11-də keçirilən müşavirə­də də Ermənistanın yumşaq desək, bu yaramaz əməli diqqətdən kənar­da qalmadı. Dövlət başçısı bildirdi ki, indi transsərhəd təhlükələri mütləq nəzərə alınmalıdır və Azərbaycanın burada sərgilədiyi mövqeyi yenə də beynəlxalq təcrübəyə, beynəlxalq konvensiyalara əsaslanır, o cümlədən Espo Konvensiyasına: “Bunu hər kəs internetdə açıb baxa bilər. O göstərir ki, transsərhəd çayların çirkləndirilməsi və ölkələrin sərhədlərinə yaxın müəs­sisələrin, ekoloji təhlükə mənbəyi sa­yıla biləcək müəssisələrin yaradılması qonşu ölkələrlə mütləq razılaşdırılma­lıdır və biz bunu Ermənistandan tələb edirik. Bu gün Azərbaycan ictimaiyyə­ti, qeyri-hökumət təşkilatları artıq bu məsələ ilə bağlı Ermənistanın rəsmi orqanlarına müraciət ünvanlayıblar və ekologiya sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq ekspertlər və qeyri-hö­kumət təşkilatlarının nümayəndələri də bu müraciətə qoşulublar. Ona görə mən hesab edirəm ki, Azərbaycan hö­kuməti də burada kənarda qalmama­lıdır. Bizim vətəndaş cəmiyyətimiz bu addımı atır, çox yaxşı, amma baxmaq lazımdır, rəsmi xətlə, yəni, dövlət xətti ilə hansı təşkilatlara hansı müraciətlər ünvanlanmalıdır ki, Ermənistan bu təh­lükəli praktikadan əl çəksin. Əgər onlar hansısa müəssisə yaratmaq istəyirlər­sə, bizim buna, əlbəttə ki, münasibə­timiz ola bilməz. Onların daxili işidir. Amma əgər bu müəssisə bizim sər­hədimizin 500 metrliyində yerləşirsə, orada təhlükəli maddələrdən istifadə ediləcəksə və bu maddələr yenə də Araz çayına, Oxçu çayına töküləcək­sə, bu, bizim məsələmizdir. Biz buna necə imkan verə bilərik? Əlbəttə ki, biz bu məsələləri qanun çərçivəsində, beynəlxalq konvensiyalar çərçivəsin­də, diplomatiya çərçivəsində mütləq diqqətdə saxlamalıyıq. Ona görə bu tapşırığı verirəm, siz baxın, hansı hüquqi yollar var ki, Ermənistan bu təh­lükəli praktikadan əl çəksin”.

Qeyd edək ki, dövlət başçımızın haqqında bəhs etdiyi Espo Konvensi­yasının tam adı Transsərhəd kontekst-də Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndiril­məsi üzrə Konvensiyadır. Beynəlxalq müqavilə statusunda olan sənəd BMT-nin təşəbbüsü ilə 1991-ci ildə imzala­nıb, 1997-ci ildə qüvvəyə minib. Fin­landiyanın Espo şəhərində imzalandığı üçün bir çox hallarda Espo Konvensi­yası adlanır. Konvensiyaya əsasən, potensial təhlükəli layihələrin ətraf mü­hitə təsirinin qiymətləndirilməsi (ictimai müzakirələr də daxil olmaqla) prose­duru təkcə dövlət daxilində deyil, həm də bu obyektlərin təsirinə məruz qala biləcək qonşu ölkələrdə də həyata ke­çirilməlidir. Qiymətləndirmə proseduru planlaşdırmanın ilkin mərhələlərində həyata keçirilməlidir. Qonşu ölkələrə təsir edə biləcək obyektlərin siyahısı Konvensiyaya 1 saylı əlavədə verilib.

Azərbaycan tərəfi ilə razılaşdırma­dan sərhəddə belə bir müəssisənin tikintisi Espo Konvensiyanın kobud şə­kildə pozulmasıdır. Azərbaycan və Er­mənistan konvensiyanın tərəfləridir və Espo Konvensiyasından irəli gələrək, bu zavodun ətraf mühitə təsirinin qiy­mətləndirilməsi işi aparılmalı, tikinti ilə əlaqədar qiymətləndirmə sənədinə qonşu dövlət olan Azərbaycanın müva­fiq qurumları baxmalı, eyni zamanda, bölgəyə yaxın yaşayan azərbaycanlı­ların rəyi nəzərə alınmalı idi. Ermənis­tanın bu tələblərə riayət etməməsi bir daha onu göstərir ki, özünü “demokra­tik yolla seçilmiş hökumət” adlandıran Nikol Paşinyan iqtidarı bölgədə dest­ruktiv siyasət aparır, qoşulduğu bey­nəlxalq sənədlərin müddəalarını kobud şəkildə pozur, öhdəliklərini yerinə ye­tirməkdən imtina edir. Bu isə Paşinyan rejiminin əsl simasını üzə çıxarır.

Ekoloji Maarifçilik və Monito­rinq İctimai Birliyinin sədri Qəmzə Yusubova da “Xalq qəzeti”nə açıq­lamasında Ermənistanın dağ-mədən sənayesinin bölgə üçün ciddi ekoloji təhdid yaratmasından narahatlıq duy­duqlarını diqqətə çatdırıb. Qeyd edib ki, Arazdəyəndə inşa olunan iri metal­lurgiya zavodunun tikintisinin dayan­dırılması ilə bağlı bəyanat imzalayıb­lar. Ancaq İrəvan buna heç bir məhəl qoymayıb, zavodun tikintisini daha da sürətləndirib: “Bundan sonra biz Nikol Paşinyana açıq məktub ünvanladıq. Ətraf mühitin mühafizəsi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatlar bizim mək­tubumuzu dəstəkləyirlər. Çünki Er­mənistanın bu fəaliyyəti beynəlxalq hüquqa ziddir, heç bir ekoloji standart gözlənilmir. Həmçinin, təmiz, sağlam, dayanıqlı ətraf mühit 2021-ci ildə BMT tərəfindən insan hüquqları kimi qəbul olunub. Ermənistan dağ-mədən səna­yesində qanunsuz fəaliyyəti ilə, heç bir standarta əməl etməməklə hətta BMT-nin qəbul etdiyi insan hüquqlarını da pozur. İrəvan bizim açıq məktubu­muza reaksiya verməli, özünün ekoloji siyasətində dəyişikliklər etməlidir”.

Qəmzə Yusubova əlavə edib ki, torpaqlarımızın işğal altında olduğu 30 ilə yaxın dövr ərzində haylar Qa­rabağda, Şərqi Zəngəzurda ətraf mü­hitimizə qarşı konkret olaraq, ekoloji terror həyata keçiriblər: “Bilirsiniz ki, Oxçu çayı Ermənistanın dağ-mədən sənayesinin tullantıları ilə çox ciddi şəkildə zəhərləndirilib. Bu çayda bio­müxtəliflik tamamilə məhv edilib. Oxçu çayı Araz çayına tökülür, Arazın suyu isə suvarmada istifadə edilir. Təbii ki, bu zaman təsərrüfatlarımıza ciddi zi­yan vurulur. İndi isə iri metallurgiya za­vodunun Arazdəyəndə – Azərbaycanla sərhəd bölgədə inşa olunması düşü­nülmüş siyasətin nəticəsidir. Zavodun inşası Azərbaycanla, hətta yerli sakin­lərlə müzakirə olunub razılaşdırılmalı idi. Ermənistan Espo Konvensiyasını məqsədyönlü şəkildə pozur və heç bir müzakirə aparmadan zavodun tikinti­sini sürətləndirib. Ancaq tarixi təcrübə göstərir ki, Laçın-Xankəndi yolunda ekofəalların 138 gün davam edən ak­siyası öz nəticəsini verdi. Həmin əra­zilərdə milli sərvətlərimizin talanması dayandırıldı və sərhəd nəzarət-buraxı­lış məntəqəsinin yaradılması təmin olundu. Düşünürəm ki, bizim fəaliyyəti­mizin də müsbət nəticəsi olacaq”.

Səxavət HƏMİD, “Xalq qəzeti”