“Avropa İttifaqı insan haqlarını pozan, Cənubi Qafqaz məsələlərinə müdaxilə edən İİR rejiminə qarşı daha sərt mövqe sərgiləməlidir”. Bu fikirlər Avropa İttifaqının EU Reporter veb-saytının əməkdaşı Maurisio Cerinin İranda yaşayan azərbaycanlıların etnik ayrı-seçkiliyə məruz qalması barədə yazdığı məqaləsində yer alıb. “Caliber.Az”-ın ingilis dilindən tərcüməsini dərc etdiyi həmin məqaləni ana dilimizdə qısa ixtisarla oxucularımızın diqqətinə veririk. 

Güney Azərbaycandakı soydaşlarımı­zın ağır vəziyyətinin səbəblərini araşdıran Maurisio Ceri əvvəllər NATO-nun Birləş­miş Komandanlığında Yaxın Şərq və Şi­mali Afrika məsələləri üzrə analitik kimi çalışıb. 

Müəllif son iki ayda rəsmi Bakının ar­tıq ikinci dəfə öz vətəndaşlarını İİR-ə get­məkdən çəkinməyə çağırmasını belə izah edir: “Hazırda Azərbaycan və İran arasın­da münasibətlər heç də arzu edilən vəziy­yətdə deyil. Yanvar ayında Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinin binasında törədilən terror aktından sonra diplomatik missiya fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırıb. Fevral ayında Bakıda İranın xeyrinə ca­susluqda şübhəli bilinən 40-a yaxın adam həbs edildi. Mart ayında Azərbaycan par­lamentinin deputatı silahlı basqına məruz qaldı və bu insidentdə İran rejiminin əli olması ehtimalı da irəli sürüldü. Bəzi eks­pertlər hətta iki ölkə arasında müharibə riski ilə bağlı təhlükəli meyillərə diqqət ye­tirirlər. Əsas sual isə budur: Tehran Bakı­da vəziyyətin qeyri-sabit olmasında nədən bu qədər maraqlıdır?”

Cənab Ceri yuxarıdakı suala geniş as­pektdə cavab tapmağa çalışır. Azərbayca­nın geniş strateji diversifikasiya üçün zə­ruri enerji habı kimi Qərb tərəfindən artan maraqların obyektinə çevrilməsinə, onun mürəkkəb geosiyasi situasiyada, Rusiya və Çin kimi böyük güclərin nüfuz dairəsin­dəki postsovet məkanında, qlobal təhlükə­sizliyin rəqabət mühitində duruş gətirmə­sinə diqqəti çəkən analitik Bakının Aİ üçün çox vacib geosiyasi aktor olduğunu yazır: “Bu ölkə Avropanı Xəzər hövzəsi və Mərkəzi Asiya regionları ilə bağlamaqla yanaşı, iki imperiyanın buraya təsir da­irələrini genişləndirmək cəhdlərini ləngi­dir. Bakı Moskvanın və Tehranın müttəfiqi olan İrəvanla atəşkəs rejimini qoruyub saxlayır. Axırıncı, bu yaxınlarda üzə çıxdı­ğı kimi, hərbi texnika daxil olmaqla, sank­siyaya düşən malların Rusiyaya ötürülmə­sində açar rolunu oynayır. Bundan savayı, Azərbaycanın Türkiyə ilə onu birbaşa bir­ləşdirəcək Zəngəzur dəhlizinin açılması barədə təklifi məhz İranın fitvası ilə Ermə­nistan tərəfindən qəti etirazla qarşılanır. İİR-in Qafanda özünün konsulluğunu aç­ması ona dəlalət edir ki, Tehran İrəvanın regional səylərinə dəstəyini gücləndirmək niyyətindədir. Bu isə Qərbin regiondakı məqsədləri ilə de-fakto tərs mütənasibdir”.

Göründüyü kimi, Cənubi Qafqaz və Orta Asiya məsələləri üzrə səriştəli mütəxəssis kimi Maurisio Ceri regionda baş verənləri praqmatik dəyərləndirir və haqlı olaraq Bakı ilə Tehran arasında kəs­kinləşən diplomatik soyuqluğun səbəbini həm də Azərbaycanın İsraillə yaxın müna­sibət qurması ilə bağlayır. Onun qənaətinə görə, Tehranın Bakıya soyuq münasibə­tinin digər səbəbi 1991-ci ildə Azərbay­can müstəqilliyini bərpa edəndən sonra başlayıb. “İran əhalisinin üçdə birindən çoxu etnik azərbaycanlıdır və qərbyönlü siyasət yeridən sivil Azərbaycan Res­publikası molla rejimini ciddi narahat edir. Çünki İİR-dəki çoxmilyonluq Azərbaycan icması üçün şimaldakı müasir dövlət qu­ruluşu ilhamverici amildir”,– yazan müəllif məqaləsində Berlindəki Güney Azərbay­can diasporunun fəaliyyəti, İranda daim ir­ticaya məruz qalan soydaşlarımızın təhsil hüquqi və azadlıqları üzərində dayanır. 

“Berlində güneyli azərbaycanlıların eti­raz mitinqi. Az qala bütün Avropadan bura toplaşmış etnik azərbaycanlılar arasında dayananda birdən başa düşdüm ki, bu etiraz aksiyası mənə Xordad hadisələrini xatırladır. 2006-cı ildə rasist karikaturası ilə bağlı İranda əmələ gələn qalmaqal­dan sonra güneyli azərbaycanlılar üsyana qalxmışdı. Verilən məlumatlara əsasən, onda 5 min fəal həbs edilmiş və onların əksəriyyəti zindanlarda işgəncələrə mə­ruz qalmışdı. Saxlanılanlardan 150 nəfər ya öldürülmüş, ya da itkin düşmüşdü (de­yilənlərə görə, onlar diri-diri yandırılaraq cəsədləri Urmiya gölünə atılıb). Çoxlu sayda insan ciddi xəsarət almışdı”.

Bunları Avropa oxucusuna xatırladan müəllif güneyli azərbaycanlıların İran ha­kimiyəti tərəfindən çoxdan – həm fevral inqilabına qədərki Pəhləvi sülaləsi, həm də hazırki teokratik rejim tərəfindən etnik ayrı-seçkiliyə və qərəzli münasibətə məruz qaldıqlarını diqqətə çatdırmağı unutmur. 

“Bir qayda olaraq ikinci növ vətəndaş kimi nəzərdən keçirilən etnik azərbay­canlılar assimilyasiyaya, alçaldıcı stere­otiplərə və məcburi yerdəyişmələrə on illərlə dözməli olublar. Bu gün güneyli azərbaycanlıların dili, mədəniyyəti və isri ən müxtəlif üsullarla sıradan çıxarılır. Hər­çənd İran qanunvericiliyində etnik azlıqla­ra öz doğma dillərində danışmaq hüququ nəzərdə tutulur, buna baxmayaraq mərkə­zi hökumət məktəb və kolleclərdə Azər­baycan dilindən istifadəni faktiki olaraq qadağan edir. Güney Azərbaycandakı to­ponimlərin fasiləsiz olaraq farslaşdırılma­sı mədəniyyətin qəsdən mənimsənilməsi çərçivəsində yaranan daha bir narahatlıq mənbəyidir. Bu zaman qədim Azərbaycan mədəniyyəti və tarixi irsi yalnız saxtalaşdı­rılmır, bir çox hallarda hətta fiziki cəhətdən məhv edilə bilir. Bombardman nəticəsində dağıdılan Təbrizdəki Ərk qalasını bunun bariz nümunəsi kimi göstərmək mümkün­dür”.

Məqaləsində daha sonra Güney Azərbaycan hərəkatının siyasi qanadının İrandakı mövcud dövlət aparatı tərəfin­dən irticaya məruz qaldığını qələmə alan müəllif nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında təsdiqini tapmış faktlara söykənərək qeyd edir ki, Tehran iqtidarı tez-tez müxtəlif mədəni-kütləvi tədbirlərin gedişində etnik azərbaycanlıların həbsi­ni həyata keçirir, milli fəallar işgəncələrə məruz qalır, yaxud soydaşlarının siyasi hüquqlarının təmin edilməsini tələb et­dikləri üçün ölkədən didərgin salınır. “2022-ci ilin sentyabrında kütləvi etiraz dalğası başlayandan sonra bu etnik qru­pun vəziyyəti daha da pisləşdi. Çarşabı məcburi örtməyin yeni qaydası barədə qanuna qarşı qadınların etirazı az sonra sosial, iqtisadi və siyasi tələblərə qədər genişləndi (buna misal olaraq, “Azadlıq, Ədalət, Milli Hökumət!” şüarını göstər­mək olar). Tehranın teokratik rejimi isə, öz növbəsində, buna cavab olaraq etiraz aksiyalarını qəddarcasına dağıtmaqdan ötrü ixtiyarındakı bütün təhlükəsizlik qüv­vələrini səfərbər etdi. Ekspertlər qrupunun hazırladığı hesabata görə, Güney Azər­baycanın ən böyük şəhərində – Təbrizdə “etirazların yalnız ilk iki həftəsi ərzində saxlanılanların sayı 1700 nəfər”dən çox olub. Bundan başqa, 2022-ci ilin sentyab­rından dekabrına kimi hökumətin həyata keçirdiyi xüsusi reydlərin nəticəsində təh­lükəsizlik qüvvələri tərəfindən 20-dən çox gənc fəal öldürülmüş, yüzlərlə etirazçı isə yaralanmışdır. Həmin dövrdə 10-a yaxın etnik azərbaycanlı isə ölümə məhkum edilib”.

Bununla bağlı konkret hadisələri ayrı­ca qeyd edən EU Reporter veb-saytının əməkdaşı Maurisio Ceri yazır: “2022-ci ilin sentyabrında Zəncandan olan yeniyetmə Mehdi Musəvi hüquq-mühafizə orqanla­rının əməkdaşları tərəfindən öldürülüb. Mehdinin ailəsinə və qohumlarına təhdid göstərərək bu qətl barədə susmağa məc­bur ediblər. Başqa bir hadisənin qurbanı 22 yaşlı Nəsim Sədqi olub. Bu gəncin də aləsinə hədə-qorxu gələrək övladlarının bədbəxt hadisə zamanı öldüyünü söy­ləmək məcburiyyətində qoyublar”. 

Hazırladı:
İ.HƏSƏNQALA, “Xalq qəzeti”