Azərbaycanın Xalq yazıçısı, görkəmli ictimai-siyasi xadim Mirzə İhrahimovun həyat və fəaliyyəti daim Güney Azərbaycanla və bu mövzuda bədii-elmi yaradıcılıqla sıx bağlı olub. 1911-ci il oktyabrın 15-də İran Azərbaycanın Sərab şəhəri yaxınlığındakı Eyvə kəndində anadan olmuş gələcəyin yazıçı-ədəbiyyatşünası uşaqlıq illərində ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçsə də, ömrü boyu dünyaya göz açdığı yerləri unutmayıb, Güney mövzusu yaradıcılığında geniş yer tutub.
Müsahibimiz Mirzə İhrahimovun vaxtilə AMEA Ədəbiyyat İnstitutunda yaratdığı Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Esmira Fuad böyük yazıçının həyat və fəaliyyətinin Güney Azərbaycan səhifələrini geniş araşdırıb. Mirzə İbrahimov Kitab Fondunun yaradıcısı olan Esmira xanım qəzetimiz üçün açıqlamasında bildirdi:
–Otaylı-butaylı ədəbiyyatımızın görkəmli siması Mirzə İbrahimov üçün bütöv Azərbaycan idealı ömrü boyu çox doğma və əziz olub. Bu mövzu onun yaddaşını heç zaman tərk etməyib. O, bədii yaradıcılığında Güney, doğma şəhəri Sərab, Təbriz və ümumilikdə otaylı soydaşlarımızın həyatından geniş bəhs edib. Mirzə müəllim İranda yaşayan qardaş-bacılarının arzu-istəklərinin ifadəçisi, ağrı-acılarının carçısı olub. Ədib bacardığı qədər bətnindən qopduğu Güney Azərbaycan xalqının milli əsarətdən qurtulmasına, soydaşlarının ana dilində oxuyub-yazmaq hüququnun gerçəkləşməsinə çalışıb.
Yurdsevər yazıçı çoxsaylı əsərlərində Güney Azərbaycan mövzusuna dönə-dönə qayıdıb. Bu qayıdış təsadüfi deyildi. Görünür, yeddi yaşında ikən Sərabı tərk edən Mirzə müəllimin yaşadığı, gördüyü sanki yaddaşında, ruhunda daşlaşıbmış. O 1941-ci ildə sovet ordusunun tərkibində Güney Azərbaycana gedəndə də burada baş verən hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olub, qaynar həyatın tam mərkəzindən ictimai-siyasi, ədəbi prosesləri diqqətlə, dərindən müşahidə edib və gələcək ədəbi-bədii fəaliyyəti üçün zəngin həyat materialı toplayıb.
1941–42-ci və 1945-46-cı illərdə Təbrizdə yaşayan, burada sovet ordusunun siyasi işçisi vəzifəsini icra edən Mirzə İbrahimovun burada ana dilində çıxarılan “Vətən yolunda” qəzetinin redaktoru olduğu dövrdə Quzeydən gələn sənət dostları, yaradıcı ziyalılarla Güneydə mədəni dəyişikliyə nail olmaq, soydaşlarına kömək etmək üçün gecə-gündüz böyük həvəslə çalışdığını söyləyən Esmira xanım daha sonra dedi:
– Mirzə İbrahimov “Vətən yolunda” qəzetində (46 sayı dərc edilib) cəbhə xəbərləri ilə yanaşı, Azərbaycanın tarixindən, xalqın azadlıq uğrunda mübarizə salnaməsindən, bu mübarizənin aparıcı qüvvələri olan mərd Vətən oğullarının həyatından, ədəbiyyat və mədəniyyətindən diqqətçəkən məqalələrə geniş yer verib. Bu mədəni missiyanın davamında 1945–1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə 21 Azər inqilabı baş verib. Lakin 1 ildən sonra xarici mürtəce qüvvələrlə yerli istibdad rejiminin qüvvələri birləşərək inqilabı qan dənizində boğub. Amma xalqın azadlıq, istiqlal arzularını boğmaq mümkün olmayıb. İstiqlal uğrunda mübarizə Güneydə bu gün də davam edir.
Mirzə İbrahimov ilk dəfə olaraq məhz “İrаn qızı” аdlı hеkаyəsini - Ulduz adlı qızın faciəli həyat hekayətini yazmaqla bədii yaradıcılığına Güney Azərbaycan mövzusunu gətirib (1930). Milli hökumətin süqutundan sonra isə “Аzаd”, “12 dеkаbr”, “Tоnqаl bаşındа”, “İztirаbın sоnu”, “Sаlаm sənə, Rusiyа” və “İki həyаt” - altı hekayənin daxil olduğu “Cənub hеkаyələri” silsiləsi (1946–1947), İranda dalğalanan milli-аzаdlıq hərəkаtının yetirdiyi inqilаbçıların parlaq оbrаzlаr qalereyası sayıla biləcək “Gələcək gün” rоmаnı (1948–1950), “Хоsrоv və Ruzbeh” pоvеsti və “Azad qız” librettosu yazıçının Güney Аzərbаycаndakı ciddi və davamlı müşаhidələrinin, doğma xalqına odlu məhəbbətinin, uzun-uzadı yаrаdıcılıq ахtаrışlаrının uğurlu nəticələri idi.
Güney Аzərbаycаn məsələsi Mirzə İbrаhimоvun gündəlik həyatının, duyğu və düşüncələr aləminin ayrılmaz hissəsi idi. Evdə, işdə, səyahətdə, hətta yuxularında belə doğma Təbriz, Sərab, Eyvə onunla idi. Qızı Sevda xanımın xatirələrində də bu məqam var: “O, Cənubla bağlı xatirələrini danışanda həmişə məni qəhər bürüyərdi. Atam Təbrizi çox sevirdi. Biz bağa gedəndə uşaqlıq illərini xatırlayar və nisgilli səslə deyərdi: “Görəsən, mənə qismət olacaqmı ki, nə vaxtsa sizi Təbrizə aparım”.
Bir çox dillərə tərcümə edilən və baş qəhrəmanın - Azadın nakam taleyinin bədii təsviri olan “Azad” hekayəsinin də daxil olduğu məşhur “Cənub hekayələri”, “Gələcək gün” romanı, “Azad qız” librettosu Təbrizdə yaşadığı həmin keşməkeşli dövrün mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələrinin əks-sədası idi. “
“Tonqal başında” hekayəsi ruhən “Azad” və “12 dekabr” əsərlərilə səsləşir. “İztirabın sonu” hekayəsində isə milli-demokratik hərəkat yatırıldıqdan sonra İran hökumətinin və onun xarici havadarlarının inqilabçı xalqa divan tutması, zülm, işgəncə, təqib, təzyiq, sürgün və həbslərin baş alıb getməsindən, lakin bütün bu əzablara rəğmən xalqın mübarizə əzminin qırılmamasından bəhs edilir.
40-cı illərdə yazmağa başladığı, ancaq yarımçıq qalmış “Nakam məhəbbət” əsərinin davamı, mükəmməlləşdirilmiş, təkrar-təkrar işlənmiş variantı olan “Gələcək gün” rоmаnı Mirzə müəllimin yaradıcılığında mühüm mərhələ təşkil edir. Ədib Güney Azərbaycanda baş verən azadlıq hərəkatını rоmаnda parlaq bədii boyalarla əks etdirir. Güney Azərbaycanı, İranı yaxından tanıması, xalqın həyatına dərindən bələdliyi ədibə bu həyatı və şahlıq rejiminin çoxyönlü siyasi gedişlərini bütün ayrıntıları ilə təsvir etmək imkanı yaradır. Bu bələdlik ona xalqın milli azadlıq hərəkatının baş qəhrəmanlarından biri kimi təsvir etdiyi obrazı canlı həyatdan götürmək şansını da verir. Bu möhtəşəm obrazın prototipi Milli Hökumətin yaradıcılarından biri olan alovlu vətənpərvər, prokuror Firudin İbrahimidir.
“Gələcək gün” romanı güclü bədii ümumiləşdirmələrinə, real həyatda baş verən hadisələrlə boyaboy səsləşdiyinə görə bu mövzuda yazılmış digər əsərlərdən fərqlənir. Romanda xalqın azadlığı uğrunda mübarizə aparan Firudin İbrahimin və onun ailəsinin faciəsi inandırıcı bədii lövhələrlə təsvir olunur. “Gələcək gün”də yazıçı “İran və Güney Azərbaycan xalqlarının iztirablarla dolu məşəqqətli həyatını Həsənalı və Musa kişinin ailələri fonunda ümumiləşdirir.
Yazıçı axıcı bədii dillə iki ailənin faciələrinin fonunda bütün xalqın məşəqqətli həyatının aydın mənzərəsini yaradır. Və sonda həbsdən qurtulan Firudun İbrahimini yenə də mübarizə meydanına qovuşdurur. Bununla diqtə edir ki, xalqın zülm və işgəncədən, əsarət zəncirindən yeganə qurtuluş yolu mübarizəyə qalxmaq, inqilab etməkdir. Xalqın nicatı yalnız milli birlikdə, milli vəhdətdədir.
Tədqiqatçı söylədi ki, Cənubi Azərbaycan mövzusu ömrünün son gününədək Mirzə müəllimin yaradıcılığının aparıcı xəttini təşkil edib:
– Cənubda gedən ədəbi prosesi yaxından izləyib, Gəncəli Səbahi, Rəhim Dəqiq, Cavad Heyət, Salamullah Cavid, Sönməz və digər istedadlı qələm sahibləri ilə məktublaşıb, ədəbi mükalimələr edib, burada yaranan poeziyanı “Ümid və kədər poeziyası” adlandırıb. Mərziyə xanım Üskuyi, Əlirza Nabdil Oxtay, Səməd Behrəngi kimi şəhid yazarların əməllərini, mərdliklərini yüksək dəyərləndirib, Şəhriyar, Səhənd, Savalan, Sahir, H.Tərlan, R.Dəqiq, Y.Şeydanın mübariz poeziyasını təqdir edib, bu şairlərin romantik əsalətini, lirikasını təqdir edib.
Publisistik yazılarında da Güney Аzərbаycаnı unutmayan ədib “Təbriz səfəri”, “Onlar da günəşi görəcəklər”, “Cənubi Аzərbаycаnda milli demokratik hərəkat haqqında”, “Firidun İbrahimi”, “Azadlıq mübarizəsi”, “Xalqın səsi” məqalələrində oxucularının diqqətini İrana, Güney Аzərbаycаna, Güney Аzərbаycаn xalqının həyatına və taleyüklü məsələlərinə, burada ölüm-dirim mübarizəsi aparan iki ideologiyanın çarpışmasına yönəldib.
Hazırladı:
Tahir AYDINOĞLU, “Xalq qəzeti”