Sumqayıt hadisələrindən 36 il ötür

Ötən əsrin sonuna yaxın ermənilərin start verdiyi “Qarabağ hərəkatı”nın ilkin həlqələrindən biri də 1988-ci il fevralın 27–29-da baş verən Sumqayıt hadisələri oldu. Onda hələ sovet rejimi hökm sürürdü və Xəzərsahili beynəlmiləl şəhərdə qanlı aksiyaların törədilməsi aydın səmada şimşək kimi çaxdı. Üç günlük talanlar, qətllər tələm-tələsik foto və kino lentlərinə çəkilərək dünyaya yayıldı ki, “məzlum” hayların bizim əlimizdən nələr çəkdiyi bilinsin. 

Halbuki, “aysberq”in görünməyən tərəfində Qarabağın Azərbaycandan qo­parılıb Ermənistana birləşdirilməsi niyyəti dururdu. Məhz Sumqayıt hadisələrindən sonra ermənilər uydurma “Dağlıq Qara­bağ problemi” fonunda daha da fəallaş­dılar və inandılar ki, ələ aldıqları SSRİ rəhbərliyinin, konkret olaraq SSRİ rəh­bəri Mixail Qorbaçovun “xeyir-dua”sı ilə qondarma respublikalarının ərazisini bir qədər də böyüdəcəklər. Onlar Sumqayıt olaylarını dəstavuz edərək ilhaqçılıq fəa­liyyətlərinə legitimlik donu geydirməyə çalışdılar. Sumqayıtdan tapılan “Paşa” ləqəbli keçmiş məhbus Eduard Qriqorya­nın başıpozuq dəstəsinin əli ilə şəhərdə iğtişaşlar törətdilər. Evlər talan olundu, maşınlar yandırıldı, mağazalar qarət edil­di və 26-sı erməni, 6-sı azərbaycanlı ol­maqla 32 nəfər dinc sakin qətlə yetirildi. 

Sumqayıtda yaşayan bu sətirlərin müəllifi o müdhiş hadisələrin şəxsən şa­hidi olub. Fevralın 27-si səhərdən əhali­nin daha gur olduğu mərkəzi kolxoz ba­zarının ətrafında meşin gödəkçəli gəlmə şəxslər camaata Ermənistanın Quqark (Pəmbək), Leninakan (Gümrü) və Kirova­kan (Böyük Qarakilsə) qaçıb gəldiklərini, oralarda azərbaycanlıların kütləvi qırğına məruz qaldıqlarını söyləyir, anti-erməni təbliğatı aparırdılar. Kimin ağlına gələrdi ki, onlar azərbaycanca təmiz bilən erməni missionerləri idi?

Tədricən böyüyən izdiham günortadan sonra şəhər partiya komitəsinin qarşısın­dakı meydana səmt aldı və orada “Ermə­nilərə ölüm!” şüarları ilə mitinq başlandı. Beləcə, qığılcımdan alov doğdu və növbəti günlərdə qarışıqlıq, talanlar bütün şəhəri bürüdü. 2-ci mikrorayonun “Dostluq” küçə­si səmtindəki evin 5-ci mərtəbəsindən bir erməni qocasının aşağı atıldığını, 45-ci məhəllənin “C.Cabbarlı” küçəsi tərəfində ortayaşlı erməni qadının lüt-anadangəlmə soyundurularaq çölə çıxarıldığını olduğu kimi xatırlayıram. Sonradan öyrəndim ki, həmin qoca xəstəxanada canını tapşırıb, qadını isə aparıb yandırıblar...

“Paşa”nın qoçuları şəhərdə, necə deyərlər, dördnala çapırdılar. Qarşısıa­lınmaz kütlə yaşayış binalarının konkret ünvanlı mənzillərinə hücum çəkir, erməni sakinlərə divan tuturdu. Sən demə, hə­min ünvanlarda separatizm məqsədilə gizli formada yaradılmış “Krunk” (“Qərib durna”) təşkilatı üçün ianə verməyənlərin siyahısında olan ermənilər yaşayırmış. Qriqoryanların xüsusi siyahı üzrə hərəkət etdiyini çoxları bilmirdi. Onlar isə əsasən talançılığa meyilli kriminal ünsürləri başı­na toplamışdılar. Əlbəttə, sadəlövhlükdən onlara qoşulan səbatsız azərbaycanlı gənclər də vardı.

Cinayətlə bağlı konkret rəqəm və faktlardan çox yazılıb. Bir daha onu qeyd etmək istəyirəm ki, fevralın 29-da şəhərin küçələrinə milis işçilərindən və sovet or­dusu əsgərlərindən ibarət “kordon”lar dü­zülsə də, onların hamısı adi müşahidəçi rolunu oynayırdı. “Sülh” küçəsi boyunca rus zirehli transportyorları o baş-bu başa şütüyürdü. Gözü qızmış kütlənin arasın­dan yola çıxaraq həmin “BTR”lərə benzin dolu şüşə qablar atan bir neçə nəfərin hərbi maşınların altında qalaraq öldüyü­nün də canlı şahidiyəm. Sonradan bilindi ki, təşkilatçılar quldur dəstəsini əvvəlcə­dən boruyayma zavodunda erməni usta­ların hazırladığı şiş uclu dəmir parçaları ilə silahlandırıb, spirtli içki və narkotiklərlə yetərincə təmin ediblərmiş... 

Prokurorluq orqanlarının arxiv mate­riallarından məlum olur ki, “Paşa” hələ 1988-ci ilin əvvəllərində Xankəndidə bir müddət sonra Ermənistanın preziden­ti olacaq Serj Sarkisyanla, “Daşnaksü­tun”un ilkin maliyyə dəstəyi, katolikos I Vazgenin xeyir-dua verdiyi "Krunk”un fəal­ları Manucarov və Dədəmyanla görüşüb­müş. Vəzifə yiyəsi olan qatı separatçıların Sumqayıtdan gələn tüfeyli, kriminal Edik­lə nə işi ola bilərdi? Təbii ki, “uzaqgörən” plana əsasən, Qarabağın işğalı məsələ­sində Sumqayıt kartını ortaya atmaq üçün Azərbaycan dilini təmiz bilən cinayətkar ünsürü təlimatlandırırlarmış. O da tapşırıq alandan sonra qayıdıb Sumqayıtda aranı qatdı ki, ermənilərə zülm edildiyini və iki millətin bir arada yaşamasının mümkün­süz olduğunu aləmə car çəksinlər. 

Sumqayıt hadisələrindən bir il sonra “Krunk” Abxaziyada erməni mədəni və xeyriyyə cəmiyyəti kimi rəsmi fəaliyyətə başlayıb. Bu təşkilatın Abxaziyada ermə­ni icmasına qarşı ayrı-seçkilik fonunda narazı cəmiyyət formalaşdırdığı məlum­dur və bu da istər-istəməz adamı abxaz separatizmində gizli erməni köklərinin olması barədə düşüncələrə vadar edir. Onu da deyək ki, 90-cı illərdə “Krunk”un Qarabağdakı ideoloji bölməsinin rəhbəri Xankəndi ipək fabrikinin ovaxtkı partiya təşkilatı katibi, Xocalı qatili, sonradan Ermənistanın prezidenti olmuş Robert Köçəryan idi… 

Üç gün ərzində Sumqayıtda sabitliyin bərpası naminə heç bir tədbir görməyən hakimiyyət dairələri yalnız dalğa yatan­dan sonra, martın 1-də şəhərdə fövqə­ladə vəziyyət elan etdilər. Bundan sonra komendant saatı və pasport rejiminin heç bir mənası yox idi. Amma, görünür, bu, Moskvadan göndərilmiş istintaq qrupu­nun rahat işləməsi üçün lazım imiş. Ha­disələrə görə 1000-ə yaxın adam şübhəli şəxs qismində saxlanıldı, 500 nəfər həbs olundu, 94 nəfər mühakimə edildi. Dəstə başçısı Eduard Qriqoryana 12 il, dəstə üzvü Taleh İsmayılova isə 15 il həbs cə­zası verildi. Əhməd Əhmədov erməni lob­bisinin hay-küyü ilə güllələndi. İkinci qrup əlil olan Elçin Gəncəliyev istintaq dövrün­də işgəncələrə dözməyərək təcridxana kamerasında özünü asdı.

Qriqoryanın havadarları onu hər vəch­lə cəzadan qurtarmağa çalışırdılar. Təşki­latçılar Paşanın əməllərini gizlədir, kimləri isə başçı kimi qələmə verirdilər. Çox çək­mədi ki, Sumqayıtda həbs edilib cinayət məsuliyyətinə cəlb edilən Paşa erməni lobbisinin və Moskvadakı dayaqlarının köməyi ilə Azərbaycandan alınıb Stav­ropol diyarına göndərildi. Onu müdafiə edən erməni kütləvi informasiya vasitələri Qriqoryanın haqsız tutulduğunu yazırdı. Qatı cinayətkarın cəzası sonradan 9 ilə endirildi.

“Poçemu Sumqait” adlı məlum məqalə­sində mərhum akademik Ziya Bünyadov yazırdı: “Qarabağ komitəsi”nin Sumqayıt­da yaşayan üzvləri hadisələrdən bir qədər əvvəl əmanət kassalarında olan pullarını kütləvi surətdə çıxarmağa başlayıblar. Mindən yuxarı erməni dekabr–fevral ayla­rında 8 milyon 343 min 691 rubl pul çıxarıb Sumqayıtı tərk ediblər. Bu, bir daha sübut edir ki, Sumqayıt olayları qabaqcadan dü­şünülmüş, planlı bir aksiya idi”.

Daha sonra məqalədə cinayəti törət­məkdən ötrü nə üçün məhz Sumqayıtın seçilməsinə aydınlıq gətirilir. O zaman 260 min əhalisi olan Sumqayıtda yaşayanların əksəriyyəti gənclər idi. Onlar əsasən ra­yonlardan axışıb gəlmişdilər və valideyin nəzarətindən uzaq idilər. Belə gəncləri ələ almaq daha asan olardı. Bundan başqa, icbari iş almış 20 min dustaq da Sumqa­yıtda yerləşdirilmişdi. Cinayət üçün münbit şəraiti olan bu şəhərdə bir qığılcım bəs edirdi ki, ara qarışsın və yalan yerisin. 

Həmin ərəfədə İsveçdən Artaşes Qab­rielyan adlı bir erməni videokamera ilə Sumqayıta gələrək qabaqcadan planlaşdı­rılmış hadisələri lentə almaq üçün mövqe seçmişdi. Onun çəkdikləri “Bizi başkəsən­lərdən xilas edin” adı ilə xarici ölkələrdə, necə deyərlər, isti-isti göstərilmişdi. 

“Böyük Ermənistan” ideoloqları yeni “genosid”i operativ şəkildə yayıb, xislət­lərinə uyğun olaraq ağlayıb qan-yaş tök­dülər. "Azadlıq" radiostansiyasının ermə­ni redaksiyasının baş redaktoru Eduard Ohanesyan Sumqayıt hadisələrini bəşər tarixində görünməmiş bir aksiya adlandı­rırdı. Ermənilər ölənlərin sayının 32 deyil, 500 nəfərdən çox olduğunu iddia edir­dilər. Yerevanda təcili olaraq “Sumqait, genosid, qlasnost” adlı kitab da nəşr olu­nub bütün ölkəyə yayılmışdı.

Qeyd edək ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdı­şından sonra bir sıra məsələlərlə yanaşı, Sumqayıt hadisələrinə də aydınlıq gətirilib, qanlı aksiyaların səbəbləri ətraflı araşdırı­lıb. Prezident İlham Əliyev 2019-cu il no­yabr ayının 21-də Sumqayıt şəhərinin 70 illiyinə həsr olunmuş tədbirdəki nitqində sözügedən hadisələrin mahiyyətinə, er­mənilərin qanlı aksiyalarının əslində nəyə xidmət etdiyinə bir daha aydınlıq gətirib: “Sumqayıt hadisələri erməni millətçiləri­nin təxribatı idi. Biz bunu açıq deməliyik. Çünki artıq neçə ildir ki, erməni millətçilə­ri Sumqayıt şəhərinə qara yaxmaq, ləkə vurmaq istəyirlər. Tamamilə əsassızdır və cəfəngdir. Tam məsuliyyətlə deyirəm ki, Sumqayıt hadisələrini törədən erməni mil­lətçiləridir və erməni dəstələridir”. 

Xatırladaq ki, Sumqayıt hadisələrinin təşkilatçılarını məsuliyyətə cəlb etmək üçün müvafiq beynəlxalq orqanlara mü­raciət edilməsi və bunun üçün hüquqi əsasların müəyyən olunması məqsədilə bir neçə il əvvəl Prezident İlham Əliyevin tapşırığına əsasən, Azərbaycan Respub­likasının Baş Prokurorluğu bununla bağ­lı istintaqı təzələmiş və araşdırmaların hərtərəfli aparılmasına başlamışdır. İs­tintaq nəticəsində Sumqayıt hadisələrinin həqiqi mahiyyəti üzə çıxmışdır. Hadisələ­rin əsas sifarişçi və təhrikçilərinin Mixail Qorbaçov, eləcə də sovet rəhbərliyində təmsil olunmuş ermənipərəst dairələr və “Böyük Ermənistan” xülyası ilə yaşayan erməni millətçi və separatçı qüvvələrinin olması müəyyən edilmişdir. Sübuta yeti­rilmişdir ki, Sumqayıt təxribatı mahiyyətcə Dağlıq Qarabağın anneksiyasına bəhanə kimi törədilən aksiyadır. 

Bəli, Sumqayıtı erməni qətllərinin törədildiyi məkan kimi təqdim etmək cəh­di, əslində, yalanla yoğrulmuş siyasi “to­zanaq” idi.

Əli NƏCƏFXANLI 
XQ