Amma Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi və onun Moskvadakı nüfuzu bunu həyata keçirməyə imkan verməyib 

Azərbaycan ədəbi mühitində öz imzası və dəsti-xətti olan görkəmli şair, dramaturq, nasir və publisist, ictimai və dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikasının birinci dərəcəli dövlət müşaviri, fövqəladə və səlahiyyətli səfir, Əməkdar incəsənət xadimi Hidayət Orucovla müsahibəmiz davam edir. 

(əvvəli ötən sayımızda)

– Hidayət müəllim, bildiyimə görə, Anton Koçinyan Heydər Əliyevin Er­mənistanın Azərbaycandan torpaq qoparmaq istəklərini ürəklərində qoyduğunu sonralar hansısa mətbu­at orqanına verdiyi müsahibədə də etiraf edib. Belə bir əhvalat olubmu?

–1974-cü ilin noyabrında Anton Koçinyan istefaya göndəriləndən xeyli sonra – 1988-ci ildə Qarabağda sepa­ratizm baş qaldıranda, “Qarun” (Azər­baycan dilində “Bahar”) jurnalına müsa­hibə verir. Orada müxbir ona sual verir ki, “8 il Ermənistana rəhbərlik etmisiniz. Bu müddətdə Qarabağ məsələsi heç qaldırılmadımı?” Koçinyan cavab ve­rir: “Niyə qaldırılmadı, qaldırıldı. Hətta 1968–69-cu illərdə bunu həll etməyə yaxın idik. O vaxt bunu reallaşdırmaq daha asan idi. Amma Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi və onun Moskvada yüksək hakimiyyət pilləsində nüfuzu bunu həyata keçirməyə imkan vermə­di”. 

Bu həqiqət idi, Koçinyan belə millət­çi hərəkətlərə cəhd edirdi və bununla erməni milləti qarşısında özünün kor­rupsiya əməllərini ört-basdır etməyə çalışırdı. Ona görə də Sov.İKP MK Si­yasi Bürosunun çox nüfüzlu üzvü, “boz kardinal” ləqəbi almış M.Suslov bir dəfə Anton Koçinyanı Moskvaya çağırıb ona bildirir ki, “bəsdir erməni millətçiliyini təbliğ etdiyiniz, yetər!” Bu irad Koçinya­nın yaddaşında sərt şillə kimi qalmış­dı...

– Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə başlamasından sonra, ümumən, Qərbi Azərbaycandakı soy­daşlarımızın həyatında nə dəyişdi, bu hadisənin sizə hansı təsiri oldu? 

– Heydər Əliyev 1969-cu ildə ha­kimiyyətə gələn gündən Qərbi Azər­baycanla çox yaxından maraqlanırdı. İrəvanda işləyən azərbaycanlılarla, nomenklatur vəzifələrdə çalışan soy­daşlarımızla, ziyalılarımızla imkan daxi­lində əlaqə yaratmağa çalışırdı, onlara yerlərdə olan münasibəti öyrənirdi, im­kan düşən kimi Ermənistan rəhbərliyinə iradlarını bildirir və sözünü deyirdi. 

Yaxşı yadımdadır, o zaman Bakı­da “Ədəbiyyatların dostluğu xalqların dostluğudur” adı altında böyük bir kon­frans keçirilirdi. Ermənistandan Yazıçı­lar İttifaqının sədri Vardqes Petrosyan gəlmişdi. Heydər Əliyevin onu qəbul etməsi ilə bağlı Ermənistanda az qala əfsanələr dolaşırdı. Çünki Petrosyan Heydər Əliyevin qəbulunda olduğuna və görüş uzandığına görə İrəvana uçan təyyarəni iki saat ləngidib uçmağa qoy­mamışdılar. Petrosyan qayıdandan dər­hal sonra mənə zəng vurdu ki, gəl gö­rüşək. Gedib görüşdüm. Dedi: “Heydər Əliyev sizi yaxşı tanıyırmış. Məndən sizi soruşdu, işlərinizlə maraqlandı”. Dedim: “Heydər Əliyev məni cəmi bir dəfə görüb, inanmıram mən onun ya­dında qalım”. Petrosyan əlini çiynimə qoyub dedi: “Sən Heydər Əliyevi yaxşı tanımırsan. Mən sənin haqqında da­nışdım. Sözümü ağzımda qoyub dedi, hə biz də onu izləyirik. Çox maraqlı işlər görür”. Dedi, “Heydər Əliyev sizin teatrınızla, onun binası problemi, bura­da işləyənlərin sosial vəziyyəti ilə ma­raqlandı”. Təbii ki, mən qürur hissi ke­çirdim və elə bil arxamda bir dağ əmələ gəldi. Demək, Ermənistanda biz yiyəsiz deyilik. 

Sonra Heydər Əliyevin bizim teatrla maraqlanmasını mənə Ermənistanın mədəniyyət naziri də, Mərkəzi Komitə­nin katibi də dedi.

– Heydər Əliyev, yəqin ki, hələ Azərbaycanın birinci katibi olanda İrəvanda hər hansı bir tədbirdə iş­tirak edib və siz bunu görməyə bil­məzdiniz. Çünki o zaman siz İrəvan Teatrının direktoru, həm də orda elitada təmsil olunan azərbaycanlı­lardan idiniz. Ermənilər öz məkr və xislətlərini açıq büruzə verirdilərmi? 

– Əlbəttə, Heydər Əliyev İrəvan­da bir çox tədbirlərdə iştirak edirdi. Məsələn, 1970-ci ilin payızında Er­mənistan SSR-nin 50 illiyi idi. Sov.İKP MK-nın Baş katibi Brejnev də İrəvana gəlmişdi. Təbii ki, Heydər Əliyev də o tədbirdə iştirak edirdi. Həmin tədbir­də Brejnevin çıxışından sonra ən çox alqışlanan Heydər Əliyevin çıxışı oldu. Heydər Əliyev auditoriyanı bir anda­ca ələ almağı bacarır və xarizması ilə özünə simpatiya aşılayırdı. Məsələn, o tədbirdə Heydər Əliyev çıxışının əv­vəlində zala müraciətlə erməni dilində dedi: “Hörmətli yoldaşlar!” Dərhal gu­rultulu alqışlar qopdu. Bundan sonra onu bir neçə dəfə belə sürəkli alqışlarla müşayiət etdilər. Sonda da ikinci dəfə erməni dilində dedi: “Yaşasın Sovet Ermənistanı”. Alqışlar bir neçə saniyə dayanmaq bilmədi. Bütün bunlara bax­mayaraq, artıq zalın baxışından hiss olunurdu ki, qatı millətçilərin içində bir qısqanclıq, paxıllıq, riyakarlıq var. 

Onu da deyim ki, Heydər Əliyevin Sovet İttifaqında şöhrəti yayıldıqca er­mənilər bundan son dərəcə qəzəblənir və müxtəlif iyrənc, cılız hərəkətlərə yol verirdilər. Məsələn, bir gün Ermənistan Yazıçılar İttifaqının sədri Vardqes Pet­rosyanı, məşhur yazıçı, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Gevork Emini və bir də məni İrəvan Pedaqoji İnstitutuna gö­rüşə dəvət etmişdilər. Görüş keçiriləcək akt zalı ilə üzbəüz institutun Azərbay­can bölməsi yerləşirdi. 

Heydər Əliyev Siyasi Büroya na­mizəd seçilməmişdən əvvəl, Ermə­nistanda dövlət müəssisələrində, ali məktəblərdə Siyasi Büro üzvləri ilə yanaşı, namizədlərin portretlərini də divara vururdular. Heydər Əliyev Siya­si Büro üzvü seçiləndən sonra yalnız Büro üzvlərinin portretlərini vurdular ki, nə var-nə var Heydər Əliyevin portreti olmasın. Mən bu institutda estetikadan mühazirələr oxuyurdum deyə, bura tez-tez gəlirdim və burada Heydər Əliyevin portreti var idi. Görüşə gələndə diqqət etdim ki, Heydər Əliyevin portreti yox­dur. Universitetin Azərbaycan bölməsi­nin dekani, təbii azərbaycanlı müəllim yanımda gedirdi. Ondan soruşdum: “Heydər Əlirzaoğlunun portretini gör­mürəm?” Dedi: “Bunlar çıxarıblar, indi biz də Heydər Əliyevin o ölçüdə şəklini axtarırıq”. İnstitutun rektoru da mənim sol tərəfimdə gedirdi. Başqa bir sö­zümüz olmadı. Zala girdik. Rektorun bir tərəfində mən, o biri tərəfində Pet­rosyan oturmuşdu. Rektor yavaşca mənə tərəf əyilib dedi: “Sizin dekanla söhbətinizi eşitdim. Siz elə şeylərə fi­kir verməyin. Hansısa axmaq o şəkli ordan çıxarıb... Mən özüm tapşıraram Heydər Əliyeviçin portretini gətirib ora vuracaqlar”. Mən də sözümü deməliy­dim, amma lazımi tərzdə. Dedim: “Yox, mən ona bir söz demirəm, amma belə bir təhsil müəssisəsində hansısa ax­mağın portreti ordan salması təəssüf doğurur. Fikirləşirəm 30 il Mikoyanın şəkli bizim başımızın üstündə olub. Bir azərbaycanlı onu divardan qoparıb dü­şürməyib. Siz elə bilirsiz bizim içimiz­də axmaq yoxdur, var. Amma heç kim bunu etməyib”. Rektor qızardı, bozardı, amma bu iradı zəhər kimi uddu. 

Açığını deyim ki, Heydər Əliyevə və mənə olan münasibət bununla bitmədi. Mənə söz verdilər, danışdım və son­da zala müraciət edib dedim, “ kimin sualı varsa qalxıb birbaşa şifahi verə bilər”. Son kurs tələbəsi, ya da aspirant olan gözəl bir qız yerindən qalxıb dedi: “Yoldaş Hidayət, Siz Leninə, Stalinə, Xruşova və Brejnevə necə baxırsınız?” Dərhal hiss etdim ki, bu sual Heydər Əliyevə yönəlik bir sualdır. Dedim: “Bi­lirsiniz, mən teatrda işləyirəm, mənim leksikonumda teatr terminləri çoxdur. Lenin dramatik qəhrəmandır, Stalin fa­ciəvi qəhrəmandır, Xruşov komik qəh­rəmandır. (Hamı diqqət kəsilib, Brejnev haqqında nə deyəcəyimi gözləyir.) O ki qaldı Brejnevə..., onu sonra deyərəm”. Zal sükuta daldı və bir neçə saniyədən sonra alqışladılar. 

– Elə bilirəm Heydər Əliyevin ar­tan nüfuzu erməniləri elə də rahat buraxmazdı. Bunu hansısa formada daha necə və hansı miqyasda bü­ruzə verirdilər? 

– Təbii, ulu öndərin nüfuzu artdıqca ermənilərin ona qarşı qəzəbi də artırdı və bunu gizlədə bilmirdilər. Bir dəfə xid­məti avtomobilimdə Basarkeçərə ge­dirdim. Sürücüm bir erməni idi. Kamo (köhnə adı Kəvərdir) yaşayış məntəqə­sindən çıxıb qarşıdakı dərədən yuxarı qalxırdıq. Baxdım ki, yol göstəricisinin üstündə bir şəkil vurublar. Elə bil ürə­yimə damdı və öz-özümə dedim: “Bir­dən Heydər Əliyevin şəkli olar”. Maşını saxlatdırdım. Düşüb 50-60 metr geridə qalan bu yol göstəricisinə yaxınlaşdım. Gördüm Heydər Əliyevin şəklidir, üzünə palçıq vurub, asıblar. Əslində bu azər­baycanlılara sataşmaq üçün edilmiş bir hərəkət idi. Şəkli ordan götürüb gətirib maşına qoydum. Həmin o erməni sü­rücü neçə dəfələrlə belə epizodların şahidi olub, elə ermənilərin ünvanına söyə-söyə şəkili qoparıb gətirib maşına qoyub. Əslində bu erməni cılızlığının, paxıllığının aydın bir göstəricisi idi. 

...1982-ci il noyabrın 10-da Sov.İKP MK-nın Baş katibi Brejnevin vəfatı xə­bəri yayılanda, bütün Ermənistan bunu bayram kimi qarşıladı. Hətta onun şə­killərini tramvayların arxasına vurmuş­dular, ictimai yerlərdə onu məsxərəyə qoyurdular. Onların gözündə Brejnev Heydər Əliyevin Moskvadakı daya­ğı sayılırdı və ona görə belə edirdilər. Bütün bunlar, əlbəttə Heydər Əliyevin böyüklüyünü və ermənilərin onun qar­şısında acizliyini göstərən faktlar idi. Onlar o zaman başa düşmüşdülər ki, Heydər Əliyev nə qədər vəzifə başın­dadır, Azərbaycana qarşı məkrli planla­rını həyata keçirə bilməyəcəklər. 

– Hidayət müəllim, 1987-ci ildə Heydər Əliyev Qorbaçovun namərd­cəsinə təzyiqləri altında hakimiyyət­dən uzaqlaşdırılmasaydı, ermənilər Qərbi Azərbaycandakı soydaşları­mızı deportasiya edə bilərdilərmi? Ümumiyyətlə o, iş başındaykən er­məni separatizmi Azərbaycana qarşı böyük təcavüzə çevrilərdimi? 

– Birmənalı şəkildə deyirəm ki, mümkün deyildi. Bilirsiniz, bunu mən dünən, bu gün demirəm. Hələ erməni separatizmi tüğyan edən illərdə, Azər­baycana qarşı erməni təcavüzü böyük miqyas alanda yazırdım və deyirdim ki, əgər Heydər Əliyev hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasaydı, xalqımız 1990-cı illərdə qarşılaşdığı faciələrlə üzləşməz­di. Heydər Əliyevi 1987-ci ilin noyab­rında, Oktyabr inqilabının 70 illiyində istefaya getməyə məcbur etdikdən iki həftə sonra Qorbaçovun köməkçisi Aqanbekyanın Fransanın “Humanite” qəzetindəki məlum məqaləsi dərc edildi və bu məqalə Ermənistanın Azərbay­cana qarşı bütün cəbhə boyu hücuma keçməsinə sanki bir işarə oldu. 

Yaxşı xatirimdədir, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 50 illiyi tədbirində Heydər Əliyev çıxış etdi və ağzınacan ermənilərlə dolu olan zalda cəsarətlə bəyan etdi ki, “bəziləri deyirlər guya Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Ermə­nistana verilməlidir. Bu absurddur və bunun heç bir əsası yoxdur. Dağlıq Qa­rabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır və həmişə də belə olacaq”. Orada oturan azərbaycanlılar bir yana qaldı, ermə­nilərin gurultulu və sürəkli alqışları ərşə ucaldı. Belə olan halda mümkün olardı­mı ki, Heydər Əliyev hakimiyyətdə ol­sun, ermənilər at oynatsınlar? Əlbəttə yox.

Yeri gəlmişkən, bu hadisələrlə bağ­lı bir əhvalatı da danışım. O zaman Xankəndidə separatçı hərəkat baş qaldıranda məni də ora göndərdilər. Şəhərə çatanda bildim ki, Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Kamran Ba­ğırov da buradadır. Baxdım ki, Vilayət Partiya Komitəsinin qarşısındakı mey­danda 10-15 min erməni toplaşıb. Bun­ların hərəkətlərindən görünürdü ki, yax­şı hazırlıq keçiblər. Erməni yazıçı, əslən qarabağlı olan, amma Bakıda yaşayan Levon Adyan da Xankəndiyə gəlmişdi. Partiya komitəsinin binasında qarşılaş­dıq. Açıq millətçi deyildi, amma sonra­dan məlum oldu ki, o da qatı millətçi­imiş. Görüşdük, hadisələrlə bağlı fikir mübadiləsi apardıq. Soruşdum: “Bunu kimlər təşkil edib belə? Sənin məluma­tın olmamış deyil”. Dedi: “Bütün bunları aqrapromun sədri maliyyələşdirir. Çox imkanlı adamdır”. Sonra Levon meyda­nı mənə göstərib dedi: “Heydər Əliyeviç burada olsaydı, özü çıxıb bu meydanı dağıdardı”. Yəni bəyənmədiyimiz er­məninin yazıçısı da bunu deyirdi. 

Levon harasa getdi, mən də bura­nın birinci katib oturan mərtəbəsinin foyesində pəncərədə durub meydanı müşahidə edir və düşünürdüm, namərd dünya, Heydər Əliyevin hakimiyyətdə olmayan günləridir, bunlar belə meydan sulayırlar. Bu məqamda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Kamran Ba­ğırov Gevorkovun kabinetindən çıxıb mənə yaxınlaşdı. Bir az da gərgin və­ziyyətdə rus dilində soruşdu: “Orada nə qışqırırlar?” Dedim: “Deyirlər Ermənis­tana birləşək”. Dedi: “Nəsə oxşamır...” Dedim: “Erməni dilində “miatsum” bir­ləşmək deməkdir də”. Ayılan kimi oldu, qayıtdı: “Hə, doğurdan, axı, Siz ermə­ni dilində bilirsiniz...” Bir qədər sükuta daldı və sual verdi: “Yaxşı biz neyləyək ki, qırğına yol verməyək?” Mən, yalan olmasın, 15 dəqiqə buna bütün məs­lələri təfsilatı ilə danışdım. Dedim: “Bu meydan bu gün-sabah dağıdılmalıdır. Burada komendant saatı tətbiq edilmə­lidir. Qərbi Azərbaycanda yaşayan əra­zilərdə komendant saatı tətbiq edilməli­dir. Qan tökülməsini istəmiriksə, bunlar olmalıdır”. Üç-dörd dəfə təkrar soruşdu: “Neyləyək ki, qan tökülməsin?” Mən dediyimin üstündə dururdum. Bir anlıq mənə diqqətlə baxıb yenidən birinci ka­tibin kabinetinə qayıtdı...

Bir saat sonra Kamran Bağırov çıxıb meydandakılara elan etdi ki, Vi­layət Partiya Komitəsinin bürosu qərar verib, bu gün plenum çağırılsın və bi­rinci katib Gevorkov vəzifəsindən azad edilsin. Meydanda alqış sədaları qalx­dı, papaqlar göyə tullanır, şadyanalıq daha necə. Bir neçə dəqiqədən sonra meydan sakitləşdi ki, görək Kamran Bağırov daha nə deyəcək. O sözünə davam edib dedi: “Vilayət Partiya Ko­mitəsinin bürosu tövsiyə edir ki, Poqos­yan hansısa gorbagor oğlu Vilayət Par­tiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsinə namizəd irəli sürülsün”. Levon da gəlib yanımda durmuşdu, soruşdum: “Bu Poqosyan kimdir?” Bu dəfə qürurunu gizlətməyib dedi: “Aqrapromun səd­ridir də”. Mən dəhşətə gəldim və elə tez-tələsik orada tanıdığım Azərbaycan rəhbərliyindən qabağıma çıxan-çıxana bu Poqosyanın kim olduğunu bildirdim. Amma çifayda, məni eşidən olmadı...

(ardı var)

İlqar RÜSTƏMOV,
Əməkdar jurnalist